Büyükada’da Art Deco-Bauhaus Sentezi
Büyükada’ya, 1857 yılında vapur seferlerinin başlamasıyla, adada yapısal gelişmeler hızlanıyor. Bunun sonucunda ise ada mimarlığında, geniş bir üslupsal ve tipolojik çeşitlilik görülmeye başlıyor. Adada, Art Nouveau ahşap yapıların ve 1920’li yıllarda eklektisist betonarme yapıların yanı sıra 1930 ile 1940 yılları arasını kapsayan Erken Cumhuriyet Dönemi’nde cephe tasarımlarının incelenmesi sonucunda, Art Deco ve Art Deco-Bauhaus sentezi şeklinde sınıflandırılabilecek yapılar görülmeye başlanıyor. Yazımızda da bunları irdeleyeceğiz.
19.yüzyılın ikinci yarısında ve 20.yüzyılın başlarında, Büyükada’nın, çoğunluğu ahşap strüktürlü geleneksel mimari dokusuna, köşk tipi sayfiye yapıları ve müstakil konutlar ekleniyor. 20. yüzyılın ikinci çeyreğine gelindiğinde ise adanın merkezi yerleşimi olan çarşı bölgesi ve yakınında, bitişik nizamda inşa edilmiş, iki veya üç katlı ilk apartman örnekleri görülüyor. Sanayileşme ile ortaya çıkan, bünyesinde birden fazla bağımsız konut ünitesini bütünleşik bir şekilde barındıran apartman tipi yapılar, İstanbul’da ilk olarak 19.yüzyılın sonlarına doğru, halkın gayrimüslim kesiminin yaşadığı, Galata ve Beyoğlu bölgelerinde inşa ediliyor. Bu dönemde İstanbul’un genelinde olduğu gibi Büyükada’da yapı malzemesi olarak “betonarme” kullanımı yaygınlaşmaya başlıyor.
İstanbul’daki mimari faaliyetlerde, 20. yüzyılın başlarından itibaren özellikle de Erken Cumhuriyet Dönemi’nde, modernizmin etkisiyle yapı malzemesi olarak betonarme tercih ediliyor. Art Deco ve Bauhaus etkileriyle modernist anlayışta tasarlanan betonarme yapılar, bezemesiz ve yalın bir üslupta inşa ediliyor. Bu yapılar, beyaz sıvalı duvarları, düz çatıları, dairesel dönen köşeleri, balkonları ve pencereleri ile dikkat çekiyor. İstanbul’un sahip olduğu kozmopolit yapısıyla da bağlantılı olarak Pürist ve Art Deco motiflerin bir arada kullanıldığı örnekler görülüyor.
Art Deco’nun; kalın denizlik, söve, silme gibi sade dekoratif ögelerinin Bauhaus ekolünde tasarlanmış yapılarda görülmesi ile Art Deco-Bauhaus sentezi meydana geliyor. “Art Deco-Bauhaus Kırması” kavramı ilk olarak Bülent Özer tarafından ortaya atılıyor, Alp Sunalp tarafından ise inceleniyor. Söz konusu sentezi Sunalp, “Bauhaus’un küp, dikdörtgen prizması, yarım veya çeyrek silindir gibi yalın ve mükemmel geometrik kütlelerin birbirlerine eklemlenmesiyle oluşan kompozisyonlarıyla hedeflenen semantik arayışı, kat arası silmeleri, parapet üstü üç boyutlu şeritlerle, sade pencere söveleri, pencere denizlikleri ve güçlü bir şekilde vurgulanmış parapet harpuştalarıyla desteklenmesi sayesinde bazı yalın Art Deco ögelerin, Bauhaus estetiğinden yola çıkılarak elde edilen kütle kompozisyonuna yapışmasıyla bu eğilim şekillenmiştir.” şeklinde tanımlıyor. Cephede birden fazla renk ve malzeme kullanımı, kat hizasını gösteren kat silmeleri, dışarı doğru çıkan kat silmesi, kapı ve pencere söveleri ve abartılmış denizlik gibi yapıların üstüne yapışmış süsleme niteliğine sahip Art Deco ögeleri görülüyor.
Art Deco’nun geç bir kolu olan Streamline Moderne tarzındaki tüm yapılarda, Art Deco-Bauhaus sentezi görülürken, Art Deco-Bauhaus sentezini yansıtan her yapı Streamline Moderne tarzında değerlendirilmiyor. Streamline Moderne, en geç 1920’lere kadar Art Deco anlayış tarafından üretilmiş örneklerin manyerize edilmesi şeklinde de tanımlanıyor. Streamline Moderne tarzında tasarlanan, genellikle lomboz pencerelere ve düz çatılara sahip yapılar, hızı sembolize eden çizgiler, yuvarlatılmış köşeler ve yatay paralel şeritler ile karakterize oluyor.
Art Deco-Bauhaus sentezinin özelliklerini yansıtan, Topuz ve Panjur Sokaklarının kesiştiği noktada bulunan 29 numaralı köşe yapısında, farklı türde sıva uygulaması, kalın denizlikler, pencere söveleri, Bauhaus anlayışında tasarlanan yapıya Art Deco karakter kazandırıyor. Yapıda Bauhaus anlayışında tasarlanan yapılarda sıkça görülen su borusunu andıran korkulukların kullanılması dikkat çekiyor.
Zagnos Paşa Caddesi’nde 33 numarada konumlanan yapı, Art Deco Bauhaus sentezine sahip yapılarda görülen iki tür sıva kullanımına örnek teşkil ediyor.
Söz konusu Büyükada’daki konutların cephesinde bulunan mozaik uygulaması tek tipe indirildiğinde, pencere söveleri kaldırıldığında, denizlik ve harpuştaların boyutları normalleştirildiğinde Bauhaus anlayışı içerisinde tasarlanmış bir yapı ortaya çıktığı gözlemleniyor. Art Deco’nun yaygın motifleri genellikle demir korkuluklarda ve giriş kapılarında görülüyor.
Adadaki, Art Deco-Bauhaus sentezinin görüldüğü konut tasarımlarında, 1911 yılında, Walter Gropius ve Adolf Meyer tarafından tasarlanmış, fonksiyonalist mimarlığın ilk örneklerinden biri olan, Fagus Werke Ayakkabı Fabrikası’nda görülen, bazı klasik tutumların etkili olduğu görülüyor.
