Bir Ortadoğu kâşifi: Claudius James Rich

1787 yılında Fransa’nın Dijon şehri yakınlarında dünyaya gelen, bununla birlikte gençliği İngiltere’nin Bristol şehrinde geçen Claudius James Rich’in dillere karşı olan özel yeteneği kendisini çok erken yaşlarında göstermişti.

Onu dil öğrenmeye teşvik eden unsur bir yerde de Bristol’daki çevresi olmuştu. Bu şehirdeki bir kişinin kütüphanesinde gördüğü kimi Arapça yazmalar onda Arapça öğrenme isteği uyandırmıştı.

Arapçayı öğrenen Rich, kendisini bu dille sınırlamamış, Arapçanın ardından İbranice, Süryanice, Farsça ve Türkçe öğrenmeyi de ihmal etmemişti. Öyle ki gençliğine adım attığı yıllarda çoktan bu diller hakkında ciddi bir ilerleme kaydetmişti.

Bildiği diller şüphesiz kendisine önemli de bir kariyet imkânı sunmuştu. Bu şekilde muhtemelen seyahat etme arzusu duyduğu Ortadoğu coğrafyasını da görme imkânını elde etmişti.

• 1804 yılında Doğu Hindistan Şirketi’nde kâtip olarak vazifelendirilen Rich, gittiği Mısır’da başkonsolosun asistanı olmuştu. Buradaki vazifesi kendisine Arapçasını mükemmelleştirme imkânı tanırken, aynı zamanda Filistin ve Suriye coğrafyasını da keşfetme olanağı sunmuştu.

Bu zaman zarfında Suriye’ye seyahat etme fırsatını da kaçırmayan Rich, o dönemde Batılı bir kişinin girmesinin oldukça zor olduğu Emevî Camii’ne tebdil-i kıyafet ile girebilmişti.

Sahip olduğu birikim ve yeni bilgilere yönelik azmi Rich’in kısa zamanda dikkatleri üzerine çekmesini sağlamıştı. Onun muhtemelen 1808 yılında Bombay valisinin kızıyla olan evliliği bunun bir neticesi olmuştu. Bu evlilik kariyerinin hızla ilerlemesine bir vesile olmuş, Bağdad’a atanarak buradaki temsilci konumuna yükselmişti.

Burada başarılı bir idarecilik vazifesi yerine getiren Rich için asıl önemli olan şey ise onun zamanını antik dönem kalıntıları ile geçirmek oluşturmuştu. O, ulaşabildiği antik eserleri inceleme imkânı bulurken, ileride British Museum tarafından satın alınacak olan geniş koleksiyonunun da temelini atmıştı.

Paralar, yazmalar, sanat eserleri topluyor, antik döneme ait yerleri ziyaret ediyordu. Onun özellikle Babil’e yaptığı seyahatler burayla alakalı iki ciltlik bir eser yazmasıyla neticelendi. Bu özelliğiyle o, bu bölgede yapılacak arkeolojik çalışmaların da bir yerde kurucu babası olmuş oldu.

1820 yılında Kürtlerin yaşamakta olduğu bölgeye giden Rich, bu seyahatinin akabinde en önemli eseri olarak kabul gören tam ismiyle "Narrative of a Residence in Koordistan, and on The Site of Ancient Nineveh : With Journal of a Voyage Down The Tigris to Bagdad and an Account of a Visit to Shirauz and Persepolis" olan kitabını yazdı.

Bölgenin arkeolojik ve coğrafî açıdan ele alındığı eser 19. yüzyılda ilk yazılmış olması özelliğiyle sahasında önemli de bir açığı kapatmıştı. Onun yaptığı bu seyahat koleksiyonunun gelişmesine de katkı sağlamıştı. Doğu’daki Hristiyan topluluklarla temasa geçen Rich, bu topluluklara ait yazmaları toplamayı da ihmal etmemişti.

Şîraz’a da giden Rich, Persepolis katıntıları ile Büyük Cyrus’un mezarını da ziyaret etmiş, sonrasında gördüklerini yazmıştı. Ne var ki Şîrâz’da yakalandığı kolera tüm tıbbî müdahalelere rağmen yaşamını yitirmesine sebep olmuş ve 1821 yılında Şîrâz’a gömülmüştü.