Fi̇zan’dan Liverpool'a Sahra-i Kebi̇r’i̇ aşan ilk Türk: Sami̇ Çölgeçen
Onlarca filme, sezonlarca diziye bedel, gerçek bir hayatın hikâyesi. Eşine az rastlanır türden bir biyografi. Daima fırtınalı, yeteri kadar maceralı ve çok heyecanlı. İki kez idama mahkûm edilmiş, rahat yatak yüzü görmemiş, sürgünlerden sürgünlere gönderilmiş ama bir kez bile pes etmeden üzerine gelen bütün badirelere “hoş geldin” demiş bir Türk seyyah. Sami Bey. Nam-ı diğer Sami Çölgeçen. Ona sonradan bu ilginç soy ismini kazandıran ve adının coğrafya tarihine kazınmasını sağlayan hadise, Afrika'daki Büyük Çöl'ü (Sahra-ı Kebir'i), o zamana kadar kimsenin denemediği bir yoldan geçmeyi başarmasıyla ilgili. Zorlu şartlar altında, tekrarı mümkün olmayan, Fizan-Liverpool hattındaki bu büyük kaçış hikâyesiyle tarihe geçen Sami Bey, yalnızca bir seyyah değil, aynı zamanda bir asker, diplomat, istihbaratçı, milletvekili, siyaset adamı, gezgin, vali ve antikacıdır.
Yakın dönem Türk tarihinin en ilginç simalarından Çölgeçen için, kendi kişisel macerasının durakları arasında yer alan bütün bu unvanlar, asıl hikâyesine giden yolu temsil etmektedir sadece. 20. yüzyılın hikâyesine Sami Çölgeçen’in çileyle parıldayan hayatı da dahildir.
1878 yılında Devlet-i Aliyye toprakları içindeki Berkofça’da doğan Sami Çölgeçen’in, Bahriye ve Harbiye mekteplerini bitirerek 1897’de güverte teğmeni olarak başladığı meslek hayatı, 1897 ve 1902’de -Meşrutiyet yanlısı faaliyetleri sebebiyle- aldığı idam cezalarının bağışlanarak sırasıyla Trablusgarp ve Fizan’a (Libya) sürgüne gönderilmesiyle çok başka bir hâl alacaktır. İkinci sürgününde Fizan’ın merkezi Murzuk’tan 1908’in Şubat’ında oğlu Yadigâr ve 13 kişilik maiyetiyle birlikte ayrılarak yola düşen Çölgeçen, daha önce denenmemiş bir rotayı takip etmek suretiyle Afrika’nın en vahşi çölünü aşarak İngiltere’nin Liverpool şehrine ulaşmayı başaracaktır. Murzuk, Çad Gölü, Nigigni kasabası, Kuka kasabası, Benini Irmağı, Yula kasabası, Lokoca, Gine Körfezi, Akassa (Nijerya), Freetown (Sierra Leone), Kanarya Adaları, Liverpool güzergâhını izleyerek hitama erdirdiği altı aylık bu maceralı yolculuğun sonunda Meşrutiyet'in ilan edildiğini öğrenince, Liverpool limanından atladığı bir Fransız vapuruyla İzmir’e hareket edecektir Çölgeçen. Vatan hasreti bitmiştir. 1909 yılında Yüzbaşı rütbesiyle önce Amerika’ya gönderilmiş, ardından Trablusgarp mutasarrıflığına atanmış, 1913’te askerlikten istifası sonrasında ise Necid, Kerkük ve Kerbela mutasarrıflıklarında bulunmuştur. Sami Çölgeçen’in seyyahlığı, 1917’de Avrupa’da istihbârî faaliyetler vazifesi ile 1922’de Trablusgarp’ta idâre memurluğu ve devamında başkonsolosluk görevleriyle devam edecektir.
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Ankara milletvekili seçilen Çölgeçen, başından geçen sergüzeştleri 1928 yılında Milliyet gazetesinde “Sahra-yı Kebir’i Nasıl Geçtim?” başlığıyla tefrika etmesiyle hem adını hem de hikâyesini ölümsüzleştirmiştir. Önemli bir tarihi vesika sayılan bu hatırat, roman gibi okunan üslubu-havası ve her zaman kurgudan daha acayip olan gerçekliğiyle, 20. yüzyılın en kayda değer hadiselerinden birinin kanla yazılmış resmi yerine geçer. Sami Çölgeçen’in fırtınalardan yapılmış ömrü 26 Eylül 1935’te nihayet bulmuş, bütün seyahatlerinde topladığı kıymetli antika koleksiyonu ölümünden bir yıl önce bizzat kendi elleriyle Ankara Halkevine bağışlanmıştır. Sami Bey’in, 1933 yapımı Cici Berber filmiyle aktörlüğe adım atan, Yeşilçam’ın yıldızlarından sayılan oğlu Feridun Çölgeçen’in Almanya, Belçika ve Fransa’dan Hollywood’a uzanan çok maceralı yolculuğunu da babasının hikâyesine mütevazı bir katkı olarak değerlendirebiliriz.
Ünlü halkbilimci Hamit Zübeyir Koşay’a göre, Çölgeçen’in dört hali vardı; zabit, memur, seyyah ve koleksiyoncu. Yani Mekteb-i bahriyede idamlar ve sürgünler pahasına hürriyet sevdalısı bir zabit, devletin en önemli vazifelerinde hiç yorulmayan her daim göreve hazır bir memur, Sahra-ı Kebir’i geçmeyi başararak ismini coğrafya tarihine yazdırmış bir seyyah ve sanat eserlerini koruyan ince zevk sahibi bir koleksiyoncu. Sami Çölgeçen bunlardan hangisiydi? Hepsi ve hiçbiri.