Tarihin en büyük manipülasyonları
Kısaca yönlendirme anlamına gelen manipülasyon, yaşamımızın tüm alanlarında karşımıza çıkabilecek bir olgu. Siyasetten sosyal medyaya, borsadan döviz kurlarına kadar pek çok alanda karşılaşılan manipülasyonlar, çoğu zaman mağduriyetlere de neden oluyor. Finansal piyasalardaki manipülasyon birilerine haksız kazanç sağlarken birilerine de ağır kayıplar yaşatıyor. Geçmişi çok eskiye dayanan manipülasyonların tarihine bakıldığında, çok farklı alanlarla çok farklı tekniklerle kitlelerin mağdur edildiği görülüyor.
Zirveden en dibe
20. yüzyılın başında finansör Whitaker Wright, madencilikle ilgili çeşitli hisse senedi ve tahvil ihraçlarını yürüten London and Globe Company’yi kurdu. Wright, bu hisse senetlerinden bazılarını, İngiliz hükümeti tarafından sağlam ve güvenilir olan devlet tahvili ihraçları için kullanılan terim olan konsollar olarak adlandırdı. Şirketlerinin müdürlerinin isimlerinin başına ise Lord, Lady ve Kral unvanları ekledi. Dönemin en zenginlerinden olan ve lükse tutkusu ile bilinen Wright’in işleri, yatırılan paraların sadece şirketlerini fonlamak amacıyla kullanıldığının ortaya çıkması ile tepetaklak oldu ve hisseleri dibe çakıldı. Ocak 1904’te dolandırıcılık suçundan 7 yıl hapis cezasına çarptırılsa da cezasının bir gününü bile çekmedi. Mahkemenin altındaki bir odada zehir içerek intihar etti.
Halı temizleme ile gelen vurgun
‘Halı temizlemenin General Motors’u olma iddiasıyla yola çıkan Barry Minkow, 1980’lerde halı temizleme sektörüne çok yüksek miktarda yatırım ile giriş yaptı. Sadece San Diego’daki bir ofis binasını kiralamak ve yenilemek için 4 milyon dolardan fazla para harcayan genç girişimci, 20 binden fazla sahte belge ve satış makbuzu oluşturarak denetçileri yanıltmayı başardı. Aralık 1986’da halka açılan ZZZZ Best, 200 milyon doların üzerinde piyasa değerine ulaşırken; şirketin kullanıcıların kartlarından yasadışı şekilde para çektiğinin anlaşılması ile hisseleri olağanüstü bir hızla düştü. Sonuç olarak ZZZZ Best olayından geriye binlerce mağdur yatırımcı kalırken, Minkow 25 yıl hapis cezası aldı.
Tarihin ilk ekonomik balonu
Lale Balonu olarak adlandırılan ve Hollanda’nın altın çağında, tarihin ilk balonu olarak da bilinen olay, lale soğanı fiyatının aşırı değerlenmesi ve ardından çökmesini ifade ediyor. Ülkede lalenin popüler hale gelmesi ile binlerce florine satılmaya başlayan lale soğanı, spekülasyonlar nedeniyle dünyanın dört bir yanından alıcıları kendisine çekerken, aldıkları lale soğanlarını yüksek fiyattan satmayı planlayanlar şişen fiyatlar nedeniyle alıcı bulamamaya başladı. Lale talebinin çökmesi ile fiyatlar hızla düşerken, elinde lale soğanı kalanlar, sözleşmelere rağmen ödeme alamadı. Olay uzun yıllar ekonomik dalgalanmalara neden olurken, fiyat artışına neden olanın piyasa yapısından ziyade spekülasyonlar olduğu kabul edildi.
Filme ilham kaynağı olan skandal
Kanada merkezli Bre-X Minerals 1997’de tarihin en büyük hisse senedi dolandırıcılıklarından birinin başrolünde yer aldı. Bre-X’in Endonezya Busang’daki altın kaynağının tarihin en büyük keşfedilmiş altın rezervi olduğunun duyurulmasından sonra şirketin hisseleri olağanüstü ölçüde artarken, çok geçmeden maden alanında altın tozu ile tuzlama yapıldığı, kısacası söylenen altın yataklarının hiç olmadığı ortaya çıktı. Bre-X skandalı Kanada’nın madencilik mevzuatını yenilemesine ve yatırımcıları korumak için maden projesi açıklama standardının yayınlanmasına neden oldu. Madencilik firmasının şaşırtıcı hikâyesi, 2017’de Matthew McConaughey’nin başrolünde oynadığı Gold filmine de ilham kaynağı oldu.
Büyük balık küçük balığı yutar
1715’te ekonomik olarak büyük zorluk içerisinde bulunan Fransa’da, İskoç John Law ekonomiyi yavaşlatanın tahmin edilemeyen altın ve gümüş arzusu olduğunu; kâğıda geçerek, daha fazla para biriminin basılabileceğini ve ticaretin hızlanacağı fikrini ortaya attı. Madeni parayla mevduat alan, ancak kağıttan kredi veren ve para çeken bir banka yaratan Law, hisse senedi ihracı yoluyla hükümetin finansman ihtiyaçlarını karşılayarak iyi bir kâr elde etti. Aynı zamanda Merkez Bankası başkanı da olan Law’ın Mississippi şirketini kurarak, Mississippi Vadisi’ni kolonileştirmesi ardından Paris Borsası’na giriş yaptı. Mississippi şirketinin, bölgenin maden açısından devasa zenginliğe sahip olduğu yalanını Fransız aristokratlar ve burjuva arasından yaymasından sonra, şirket hisseleri tavan yaptı. İnsanlar tüm malvarlıklarını satarak şirketin hisselerini satın almaya başladı. Ancak hisse fiyatları gerçekçi olmadığından spekülatörlerin hisseleri satması ile başlayan panik, dalga dalga yayıldı. Sonuç olarak Fransız ekonomisini de derinden sarsan Mississippi balonunun patlaması ile küçük yatırımcılar her şeyini kaybetti.
Altın düş
18. yüzyılda spekülasyonların nasıl olumsuz sonuçlanabileceği ile ilgili önemli bir örnek olay yaşandı. 1711’de İngiltere’de Parlamento Yasası ile kurulan Güney Denizi şirketi, ulusal borcu kontrol etmenin ve azaltmanın bir yolu olarak ve İngiltere’nin Amerika’daki ticaretini ve kârını artırmasına yardımcı olmak amacıyla kurulan bir kamu ve özel ortaklık şirketiydi. İspanya Veraset Savaşı sırasında yapılan anlaşma ile şirket, İspanya’nın kolonilerinde tekel konuma geldi. Karşılığında ise İngiltere’nin borcunu üstlenmişti. Ancak şirketin hisseleri üzerindeki spekülasyonlar bir süre sonra olağanüstü seviyelere geldi. Şirkete dâhil olanlar, fiyatı daha da şişirmek ve talebi yüksek tutmak için arkadaşlarını hisse satın almaya teşvik etmeye ve bazı durumlarda rüşvet vermeye başladılar. Spekülatörler, hisse senedi için şişirilmiş fiyatlar öderken, şirket 1720’de battı. Hisselerin çöküşü nedeniyle çok sayıda insan mağdur olurken ve ulusal ekonomi de büyük ölçüde zarar gördü. Bu olay sonrasında 100 yıl daha yaşayan Güney Deniz şirketi yatırımcıları arasında ünlü fizikçi Isaac Newton’ın da bulunduğu, bu olay sonrası “Gök cisimlerinin hareketlerini hesaplayabiliyorum, halkın deliliğini değil” dediği rivayet edilmiştir.
5 trilyon dolarlık çöküş
1990’ların sonunda ABD’de boğa sezonunda, internet tabanlı şirketlere yatırımlar olağanüstü ölçüde arttı. Hisse senedi piyasalarının değeri bu dönemde katlanarak büyürken teknoloji ağırlıklı Nasdaq endeksi 1995 ve 2000 yılları arasında 1.000’in altından 5.000’in üzerine çıktı. 2000’lere gelindiğinde ise Cisco, Amazon, Intel ve Oracle gibi birinci sınıf teknoloji hisselerinin hisse fiyatları bile değerinin yüzde 80’inden fazlasını kaybetti. Krizin, risk sermayesi şirketlerinin yatırımlarının geri dönüş sağlayamaması sonucu ortaya çıktığı kabul edilirken, 2000 yılı mart ayı ve 2002 ekim ayına kadar bu şirketlerin değer kaybı 5 trilyon doları aştı.
GameStop(2021)
Geçtiğimiz yıl başında Reddit adlı sitede örgütlenen küçük yatırımcılar, batmakta olduğu bilinen video oyun mağazası GameStop’un hisselerini zirveye taşıdı. GameStop hisseleri iki haftalık bir süre içerisinde yaklaşık 20 dolardan 483 dolara yükseldi. Beyaz Saray’a taşınan GameStop olayı, borsada şirketin işlemlerine kısıtlama getirilmesine neden olurken, hisseler hızla değer kaybetmeye başladı. Regülatörler manipülasyon kaygısını dile getirirken, Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC) sosyal medya mesajlarının incelemeye alındığını duyurdu.