Afganistan'dan ışık saçan alimler

Mukâtil b. Hayyân (ö. 135/752): Ebû Hanîfe’nin sohbetinde bulunmuş olup müçtehit ve müfessir düzeyinde bir âlimdir. Belh valiliği görevini yürüttüğü gibi bir müddet Buhara kadısı olarak da görev yaptı. Hicri 135 yılında Kabil’de vefat etti. 

Mukâtil b. Süleymân (ö. 150/767): Müfessir, muhaddis ve fakih gibi özelliklere sahip bir zattır. Mukâtil b. Süleymân et-Tefsîru’l-Kebîr adlı esere sahip olmakla beraber kaleme aldığı başka eserleri de bulunmaktadır. Belh asıllı olan Mukâtil Belh’te bulunduğu süre boyunca tefsir dersi verdi. Basra’da bulunduğu sırada yani hicri 150 (veya 158) tarihinde burada vefat etti.

Ebû Ali Ömer b. Meymûn b. Bahr b. Sa’d er-Remmâh el-Belhî (ö. 161/778): Kâdî-yi Belh olarak da bilinen bu zat Bağdad’a gidip bizzat Ebû Hanîfe’den fıkıh dersi aldı. Ebû Hanîfe’nin kendisine çok değer verdiği zatlardan bir zat idi. Belhî buradaki eğitimin ardında Belh’te 20 yıldan fazla kadılık görevini yürüttü.

Ömer b. Harun el-Belhî (ö. 196/812): Fıkhi derinliğinden dolayı müftü konumuna sahiptir. Başta hadis ilmi olmak üzere birçok ilimdeki derinliğinden dolayı kendisine Bahru’l-ulûm (ilim denizi) ismine layık görülen bir âlimdir.

Ebû Mutî’ Hakem b. Abdillah b. Mesleme el-Belhî (ö.199/814): el-Belhî Ebû Hanîfe’nin ders halkasında bulunan talebelerinden biridir. O aynı zamanda Ebû Hanîfe’ye nispet edilen el-Fıkhü’l-ekber ile el-Fıkhü’l-ebsat adlı eserlerinin râvisidir. Belh kadılığı yapmakla beraber, Horasan’da Hanefi mezhebinde önemli bir yere de sahip olan bir âlimdir.

Halef b. Eyyub, Ebû76 Said el-Gâmirî el-Belhî (ö. 205/820): Derin bir fıkıh bilgisine sahip olduğu gibi hadis ilmine de sahiptir. Fıkıh ilmindeki bu durumundan dolayı kendisine Müfti’l-meşrık (Doğunun müftüsü) ismi verildi. Halef b. Eyyub Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan eş-şeybanî gibi zatlardan fıkıh dersini aldı. Ders aldığı hocaları, onun sahip olduğu ilmi derinlik ve kişiliğinden dolayı kendisine daha farklı bir yaklaşım sergiliyorlardı. Bir gün Halef Ebû Yûsuf ’un dersine gelmeyince Ebû Yûsuf onun gelmeme sebebini araştırdı. Hasta olduğu için gelemediğini öğrenince “o derse gelmeden ben ders veremem” dedi. Ebû Yûsuf ’un bu söylemi üzerine öğrencilerinden biri Ebû Yûsuf ’a “bir kişi için 50 veya 60 bin kişinin dersini ihmal mi edeceksiniz?” diye sordu. Ebû Yûsuf da: “Evet o ilmi Horâsân’a yayan kimsedir. Sizden hiç biriniz onun gibi değilsiniz ” diye cevap verdi. Fıkıh ilmindeki derinliğine de örnek olması bakımından şöyle bir durum rivayet edilmektedir. Bir gün Muhammed b. Hasan ile bir meseleye dair güneşin doğuşundan öğleye kadar devam eden bir münazarada bulundu.

İbrahim b. Tehmân Başânî, el-Herevî, Mekkî (ö.163/779): Herat ilinin Başân köyüne mensup olduğu için kendisine Herevî, Başanî; daha sonra da Mekke’ye gidip vefatına kadar orada ikamet ettiği için de Mekkî denmiştir. Kütüb-i Sitte’de rivayetleri yer bulan Mekkî, Mürcie mezhebine mensup olup Cehmiyye mezhebine karşı ciddi bir mücadele ortaya koyan bir zattır. Hadis, tefsir ve fıkıh ilimlerinde önde gelen âlimlerden biri olmakla beraber Abdullah b. Mübarek’e ders hocalığı yaptı.

Ebû Sa’d Muhammed b. Nasr b. Mansûr el-Herevî el-Bişkânî (ö. 518/1125): Herat’ın Bişkân bölgesinden olup Hanefi mezhebinin önde gelen fakihlerindendir. Hicri 502 yılında Abbâsîlerin 28. halifesi el-Müstazhir Billâh döneminde Bağdata kadı olarak atandı ekda’l-kudât (en iyi kadı) lakabıyla da bilinen el-Bişkânî Bağdat haricinde de birçok bölgede kadılık görevlerinde bulunmuş olup Hemedan’da Batınîler tarafından şehid edildi.

Abdülmecîd b. İsmail b. Muhammed Ebu’l-Kays el-Herevî (ö. 537/1143): Herat’ta doğmuş olup Mâverâünnehir’de dönemin meşhur âlimlerinden biridir. Fıkıh ilmindeki derin bilgisiyle bilinen bu zat birçok ünlü fakîhe de hocalık yaptı. Bağdat, Basra, Hemedân ve Bizans gibi bölgelerde dersler verdi. Kendisi için Kadı’lBilâdi’r-Rûm (Rum ülkeleri kadısı) ismi de kullanılmaktadır. el-Herevî hicri 587 yılında Kaysâriye’de vefat etti.

Mahmûd-ı Gaznevî (ö. 421/1030): Gazneli hükümdarı Mahmûd b. Sebük Tegin (998-1030) aynı zamanda seçkin fıkıh âlimlerindendir. Hanefî fıkhında 60 bin civarında meseleyi içeren et-Tefrîd fi’l-furû adlı eserin de müellifidir.

Gâlî b. İbrahim b. smail el-Gaznevî, el-Belhî, Ebû Ali (ö.582/1187): Haleb’te tahsil ettiği Hanefî fıkıhında derinleşerek Abdülvehhab b. Yûsuf ’a (ö.599/1203) fıkıh alanında hocalık yaptı. Fıkıh, usul, Arap dili, tefsir, cedel gibi birçok ilimde imam konumunda olan Gâlî, kendisi için imam nasiruddin, tacü’ş-şeria, nizâmü’lİslam gibi lakaplar verildi. Gâlî aynı zamanda el-Meşârı’ fi’l-fıkh, Takşîru’t-tefsîr ve el-Menâfı’ fî şerhi’l-Meşârı’ gibi eserlerin de müellifidir.

Ahmed b. Muhammed Mahmûd b. Saîd el-Gaznevî el-Kâşânî el-Hanefî (ö.593/1197): Bedâi’ sahibi İmam Kâsânî ve Ahmed b. Yûsuf el-Hüseynî elAlevî’den fıkıh dersi aldı. İlmi derinliğiyle birçok âlimi de yetiştiren el-Hanefî fakîh ve usûlcüdür. Revdatü İhtilafi’l-ulemâ, Revdatü’l-mütekellimîn fi’l-kelam, elMukaddimetü’l-Gazneviyye fî fürûi’l-fıkhi’l-Hanbelî ve Ravdatü ihtilafi’l-ulemâ fî usûli’l-fıkh gibi eserler onun tasnif ettiği kitaplardan bazılarıdır. el-Hanefî hicri 593 tarihinde Halep’de vefat etti.

İmam Ebu’l-Fadl Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Muhammed el-Gaznevî (ö. 599/1202): Aslen Gaznelî olan el-Gaznevî, Kahire’de Hanefî fıkhını tedris etti. Fıkıh ilmine dair olan derin bilgisinin yanında hadis ve kıraata dair de derin bilgiye sahip olan bir âlimidir. el-Gaznevî hicri 599 yılında Mısır’da vefat etti. 15. Cemalüddin Ahmed b. Muhammed b. Nuh el-Kâbisî el-Hanefî el-Gaznevî (ö. 600/1204 civarında): Hanefî fıkıh âlimlerinden biri olup kadılık görevinde de bulundu. el-Gaznevî el-Hâvi’l-kudsî fi’l-furû’ adlı eserin de sahibidir.

Ebû Abdillah Mekhul b. Şehrab b. Şazel el-Hüzelî eş-Şâmî ed-Dımaşkî elKabulî (ö.112/730): Şam İmamı, Hafızu’l-hadis gibi lakaplara sahip olan Mekhul, tâbiîn fakihlerindendir. Mekhul, Kabil doğumlu olup esir düştü. Abdurrahman b. Semüre tarafından Mısır’a götürüldükten sonra azad edildi. Azad edildikten sonra kendini ilme veren Mekhul, fıkıh ilmini tahsil ettikten sonra hadis ilmini öğrenmek için de Irak ve Medine’ye gitti. İlim yolculuklarına devam eden Mekhul, en son gittiği Dımaşk’te vefat etti.

Ali b Mücahid b. Müslim el-Kabûlî er-Razî173 (ö.hicri 180’den sonra): Kabil’in fethinden sonra esir olarak götürüldü. Rey kadılığı görevlerinde bulunmuş olup Ebû Hanîfe’nin ashabından ve Ahmed b. Hanbel’in de şeyhlerinden biridir.