Yaklaşık olarak 14. yüzyıl ortalarında yapılmış olduğu bilinen Trulli evleri İtalya’nın Apuglia Bölgesi’nin Murge kesiminde yer alan Alberobello, Locorotondo, Fasano, Cisternino, Martina Franca ve Ceglie Messapica gibi kasabalarda bulunuyor. “Güzel ağaç” anlamına gelen Alberobello kasabasının önemi ise dünya çapında hatırı sayılır sayıda Trulli tipi yapı stoğuna sahip tek yerel bölge olmasından kaynaklanıyor. Kasabanın kilisesi dışında Alberobello'daki neredeyse tüm yapıların aynı şekilde inşa edildiği görülüyor. 1925 yılında İtalyan yetkililer tarafından çıkarılan bir yasayla birlikte yeni Trulli tip konut inşa etmenin kanunen yasaklandığı biliniyor. Günümüzde Alberobello’da Trulli tipi bazı evler, otel ve pansiyon olarak da kullanılıyor. Yaklaşık 11.000-12.000’lik nüfusa sahip, Trulli evlerine başkentlik yapan, yüzey alanı 42 km² olan, genellikle engebesiz, düz bir araziye sahip Alberobello, çizme formunda haritalanan İtalya’nın topuk kısmında yer alıyor. En yüksek noktasının rakımı 300 metre olan şehir, Adriyatik Denizi kıyısında, nehirlerin aktığı iki tepe arasında konumlanıyor. Karstik bir araziye kurulu olan Alberobello bölgesi, bölgede yer alan yapılarda kireç taşının ana malzeme olarak kullanılmasına olanak sağlıyor. Kireç taşına ait farklı form ve renk örneklerinin bölgede bol miktarda bulunuyor olması dikkat çekiyor. Kireç taşı gibi, kireç malzeme de bölgede yoğun olarak yer alıyor. Kireç taşları ile örülen duvarlar, yine bölge yakınlarında bol miktarda bulunan kireç malzeme ile kaplanıyor.

Güney İtalya'nın Bari (Puglia) bölgesindeki Alberobello'nun tipik kireçtaşı konutları olan trulli, bu bölgede hâlâ kullanılmakta olan tarih öncesi bir yapı tekniği olan bindirme kuru taş yapım tekniğinin dikkat çekici örnekleri olarak karşımıza çıkıyor. En erken 14. yüzyılın ortalarına tarihlenen bu yapılar, komşu arazilerden toplanan kabaca işlenmiş kireçtaşı parçalarından yapılıyor. Yapılar, karakteristik olarak, kireçtaşlarından meydana gelen piramidal, kubbeli veya konik çatılara sahip olmalarıyla dikkat çekiyor. Bu mimarinin en yoğun ve en iyi korunmuş örnekleri Rione Monti ve Aja Piccola mahallelerinde 1500'den fazla yapının bulunduğu Alberobello kasabasında bulunuyor. Trulli’nin genellikle geçici tarla barınakları ve depoları olarak ya da küçük ölçekli toprak sahipleri veya tarım işçileri tarafından kalıcı konutlar olarak inşa edildiği biliniyor. İtalyanca bir terim olan “il Trullo” Yunanca kubbe veya kümbet anlamına gelen “Thólos” (τρούλος) kelimesinden türüyor. Salentine Yarımadası’nda halkın tarımsal amaçlı olarak taşlardan inşa ettikleri kulübe ve barınak anlamına gelen “truddu” kelimesinin farklı bir kullanım biçimi olarak da biliniyor. Trulli esas olarak İtalya’nın bir kırsal mesken türü olarak karşımıza çıkıyor. Kendisine has karakteristik özellikleri sayesinde Harran, Trullo, Clochán gibi konik kubbeli evler birbirlerinden ayrılabiliyor. Örnek vermek gerekirse, Harran Kümbet evlerinin çatısı, tuğlaların, Trulli tipi evlerin çatısının ise kireç taşı levhaların üst üste bindirilmesiyle oluşturuluyor.

Önceleri genellikle yağmur suyunu toplamak için kuyu fonksiyonunda veya yiyecek depolamak için depo fonksiyonunda kullanılan Trulli tip yapılar, Alberobello’da ilk kez kentsel bir işleve sahip oluyor. Tarlalara dağılmış küçük barınaklardan, 16. yüzyıldan itibaren her biri kendi bahçesine sahip Trulli'ler, giderek sosyal ve ekonomik hiyerarşileri olan gerçek bir köy oluşturuyor. Alberobello’daki Trulli Evleri ilk bakışta Şanlıurfa Harran’daki geleneksel mimariyi anımsatan bir mimari üsluba sahip olmasıyla da dikkat çekiyor. Harran’daki bu yapılar 1979 senesinde sit alanı olarak kabul ediliyor. Nazlı Nisa Güney tarafından gerçekleştirilen “Geleneksel Mimari Yapılarda Form Özdeşliği ve Malzeme Farklılıkları Üzerine Bir İnceleme: Harran Kümbet Evleri ve Alberobello Trulli Evleri” adlı çalışmada ülkemizde ve dünyada Şanlıurfa Harran Evleri olarak da bilinen geleneksel Harran Kümbet Evleri ve bugünkü yazımızda incelemiş olduğumuz İtalya’nın Bari kenti sınırlarında bulunan Alberobello kasabasında yer alan tarihi Trulli Evleri karşılaştırılıyor. Yapılan araştırmalar sonucunda iklimin Urfa ve Alberobello’ da benzer özellikler taşıdığı görülüyor.

Günümüzde Akdeniz çevresinde, özellikle güney İtalya bölgesinin kentsel ve kırsal alanlarında, Geleneksel Harran evlerine oldukça benzeyen ve "Trulli" denilen kubbeli forma sahip çok sayıda yapı grubu yer alıyor. Trulli esas olarak İtalya’da görülen bir kırsal konut yapı türü olarak karşımıza çıkıyor. Trulli evlerinin ortaya çıkış sebebi ise yapının biçim ve malzeme özelliklerini anlamamıza fayda sağlıyor. Dönemin hükümdarı II. Acquauia Dükü Girolamo bölgede izinsiz yerleşim yerleri kurulmasına engel olmak için konut kullanıcılarına oldukça yüklü vergi ödemeleri getirmiş olduğu biliniyor. Aynı dönemde belirlenen vergi ödemesinde harçsız, çatısız yapılar, konut olarak sayılmadığı için insanlar vergi ödemekle sorumlu değildi diye biliniyordu. Bu nedenle, herhangi bir denetim anında, “çatıları halat ve at yardımıyla kolaylıkla yıkılabilen” ve hızlıca yeniden inşa edilebilen geçici yapılar inşa edilmeye başlanıyor.

Trulli'nin çatılarında ise genellikle semboller bulunuyor ve bu semboller ya ev sahibinin sosyal sınıfını niteliyor ya da evi kötülüklerden koruyan dini bir anlam taşıyor. Günümüzde daha çok butik otel olarak kullanılmakta olan bu yapılar 1600’lü yıllarda bölgede yaşayan işçiler tarafından geçici bitişik nizamda barınak ya da depo fonksiyonunda kullanılıyor. Trulli yapabilmek için önce bir çukur kazılıyor sonra bölge halkı yüzeye yakın yerlerden elde ettikleri irice taşlar ile yapının duvarlarını örüyor. Söz konusu bu duvarlar kireçle boyanarak dış ortam koşullarından izole ediliyor. Trulli Evleri’nin Harran’da bulunan kubbeli evlerden daha sağlam bir durumda olmalarının temel sebebinin 80-200 santimetre arasında değişiklik gösteren duvar kalınlığı ve çift katmanlı kubbe tasarımı olduğu biliniyor.

Duvarların kalınlığı ve az sayıdaki pencere, optimum ısı dengesi oluşturarak, kışın sıcaklık sağlarken, yazın serinlik sağlıyor. Genellikle dairesel bir forma sahip olan Trulli evlerinde, iç mekânın tümü, merkezi odanın etrafına doğruyayılıyor. Temelsiz, dairesel plan üzerine inşa edilen duvar ve çatılar bu bölgeden elde edilen küçük kireç taşlarının harç kullanılmadan kuru duvar tekniği ile üst üste yerleştirilmesiyle inşa ediliyor. Duvarlarda suyun olumsuz etkilerini azaltmak için ise kireç taşının dış tarafından elde edilen fazlalık taşlar kullanılıyor. Modüler sisteme sahip olan bu evler, kullanıcı ihtiyacına göre artırılabilme ve azaltılabilme özelliğine sahip olmalarıyla öne çıkıyor.

Kalın duvarlarından dolayı çok katlı bir yapıya uygun olmayışı ve geniş bir alana yayılması gibi nedenlerden dolayı, Trulli’lerden oluşan yerleşmelerin yüksek nüfus yoğunluğuna sahip olmadığı biliniyor. UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan bu evler kalker veya kireçtaşlarından yapılmış olup, harç veya çimento kullanılmayarak inşa ediliyor. Bu tip evler genel olarak konik bir çatıyla kaplanmış, kare planlı tek bir odadan oluşuyor. Çatının en tepesinde bir kilit taşıyla kubbede yer alan taşlar birbirine bağlanıyor. Konik şekildeki çatı, kalker veya kireç taşlarının iç kesimlerinden elde edilen iri taşlardan yapılıyor. Duvarların su geçirmezliğini sağlamak için de kalker veya kireç taşlarının dış kesimlerinden elde edilen levha şeklindeki taşlar kullanılıyor. İçinde yaşayan ailelerin başka bir odaya ihtiyaç duymaları durumunda, kolay bir şekilde mevcut duvarlara yenileri eklenerek ikinci bir oda inşa edilebiliyor ve durum bu tip evlere modüler bir karakter katıyor. Birkaç metre kalınlığa sahip duvar kalınlıkları ile Trulli’lerin kapı ve tavandaki havalandırma deliği dışında çok az dışa açıklıkları bulunuyor ve bu nedenle Trulli evlerinin içi karanlık olabiliyor.