Antalya Karakaş Camii

1998 tarihinde inşası tamamlanan Turgut Cansever tarafından tasarlanan, Cafer Ağa adıyla da bilinen Karakaş Camii, Antalya’da, Muratpaşa Sinan Mahallesi’nde Atatürk Caddesi 23 numarada konumlanıyor. 1920 tarihinde Antalya’da dünyaya gelen Turgut Cansever çocukluk yıllarını Antalya, Ankara, Bursa gibi Türkiye’nin farklı iklimlerine ait şehirlerinde geçiriyor. Karakaş Camii, Cansever’in doğum yeri olan Antalya’da inşa edilen tek eseri olma özelliğini taşıyor. Karakaş Camii, Roma İmparatoru Hadrianus’un M.S. 2. yüzyıldaki Antalya ziyaretini kutlayan, MS 130 yılında yapılmış, Hadrian Kapısı (Uç Kapılar) ile tarihi surlar ve burçların karşısına inşa ediliyor. 1980'lerden 2000'e kadar olan dönemde Turgut Cansever, tarihsel referansları, çevresel koşulları, geleneksel malzemeleri ve modern teknikleri bir araya getirerek Karakaş Camii'ni tasarlıyor, bu süreçte Cansever’in kuramsal yaklaşımı ile tasarım anlayışı arasındaki uyum belirgin oluyor. Antalya'da Hadrian Kapısı'nın hemen karşısındaki bu cami için tasarım sürecinde Cansever, kentsel bir dizayn benimsiyor. Tasarım aşamasında, vaziyet planında,yol ile Hadrian Kapısı arasında bir bağlantı tasarlanıyor ancak bu bölüm hayata geçirilemiyor. 1998'de inşası biten caminin tasarımında Turgut Cansever, kızı Feyza Cansever ile çalışıyor. Cansever, söz konusu bu yapısında tarihselcilik konusunu radikal biçimde bir sorunsal haline getiriyor olması ile dikkat çekiyor. Yapı, Türkiye’nin her yerinde yapılan klasik Osmanlı cami şemasının dışına çıkmış olmasıyla ve İslâmî kavramlara sıklıkla başvuran Cansever’in inşa edilen tek cami tasarımı olmasıyla öne çıkıyor.

Topografya olarak düz arazide yapılmış olan Karakaş Camii, Cansever’in tarihsel referanslar, çevresel koşullar, geleneksel malzemeler ve çağdaş teknikler arasında senteze vardığı, bu doğrultuda kuramsal söylemi ile tasarımları arasında sürekliliğin öne çıktığı 1980’lerden 2000’e uzanan döneme ait bir yapı olmasıyla dikkat çekiyor. İç mekân tasarımında çini bezemeler bulunan yapının ana duvarları yığma taş şeklinde, kubbesi ise tuğla ile örülüyor ve kiremit ile de kaplanıyor. Yüzeylerde çini kullanımı, Karakaş Camii’nin iç mekân tasarımında dikkat çekiyor. Kubbe içinde kaplama olarak kullanılan tek renk çinilerin, tek tek elle kesilerek yapıştırıldığı biliniyor.

Kubbelerde havalandırma amaçlı ışıklık-çatı fenerleri bırakılmış olmasına daha önce hiçbir cami tasarımında rastlanmıyorve bu özgün tasarım yaklaşımının nedeni ise Antalya'nın sıcak hava koşullarından kaynaklanıyor. Dikdörtgen plan şemasına sahip cami, sekizgen kasnak üzerine oturan merkezi bir kubbe, doğu ve batısında yer alan iki adet daha küçük çaplı kubbe ile örtülüyor. Kubbelerin merkez noktasına açılan aydınlık fenerleri, hem iç mekânda hem de siluette etkili öğeler olarak karşımıza çıkıyor. Biri merkezi, dördü ikincil olmak üzere toplam beş kubbe ile örtülü iç mekân, mihrap duvarı kenarının diğer kenara göre uzun olduğu bir dikdörtgen plana sahip tasarlanıyor. İkisi bağımsız, diğer dördü duvarlara gömülü ayaklar merkezi kubbeyi taşıyor. Ayaklar arasında kuzey-güney yönde sivri kemerler yer alıyor. Her kubbenin göbeğine, sekizgen formlu bir aydınlık feneri açılıyor. Yapılan incelemeler sonucunda Cansever’in tasarladığı bugünkü yazımıza konu olan söz konusu bu caminin inşasından önce, aynı konumda Karakaş Camii olarak isimlendirilen daha eski bir caminin yer aldığı ve var olan bu eski caminin planına sadık kalınarak yıkılıp yeniden günümüzdeki halinin inşasının yapıldığı biliniyor.

Karakaş Camii’nin minaresinin tasarımı ilk başta yakınlardaki, Antalya'daki ilk İslam yapılarından biri olmasının yanında 13. yüzyıla ait bir Selçuklu eseri olmasıyla da öne çıkan Yivli Minare'yi (Antalya Ulu Camii) yansıtacak şekilde planlandığı fakat gelen tepkiler sonucu söz konusu bu yivli tasarımın uygulanmadığı biliniyor. Cansever tarafından geleneksel merkezi bir düzenin aksine yatay bir harim (caminin asıl ibadet mekânı) tasarlanıyor. Cansever, eskiye selam duran fakat tamamen çağdaş bir yapıyı bu bölge için hayata geçiriyor. Karakaş Camii’nin projesinde doğrudan geleneksel yapım teknikleri kullanıldığı biliniyor. Cansever, Karakaş Camii yapısında diğer yapılarında da görüldüğü gibi çağdaş teknik ve teknolojiler sayesinde çözülebilmiş detay uygulamaları yapıyor. Ancak yapıda modern mimarinin karakteristiği olan yapım yöntemleri ön planda olmuyor.

Uğur Tanyeli ve Atilla Yücel tarafından kaleme alınan 2007 tarihli “Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar” adlı kitapta, Cansever’in Karakaş Camii’ni tasarladığı 1990'lı yıllarda, Türkiye'de tarihsel yaklaşımların popüler olmadığını ve buna karşın bu dönemde radikal bir perspektifle tarihselcilik konusunu ele aldığını dile getiriyor. Kitapta, bu zaman zarfında, cami tasarımlarında tarihselci yaklaşımlar yaygın kabul görse de Cansever’in klasik Osmanlı cami tasarımından saparak, belirgin bir geçmişe dayandırmadan farklı bir yapı inşa ettiğinden bahsediliyor. Ancak bu yapı, özellikleriyle Antalya'ya özgü olduğu ve bölgenin tarihsel öğelerini yansıttığı için konumlandığı yere son derece nitelikli bir şekilde uyum sağlıyor. Cansever, Karakaş Camii'nin tasarımında bilinçli olarak tarihimize özgü bir plan şemasını yeniden kullandığını belirtiyor. Cami yapısı, Cumhuriyet Dönemi camilerinin çoğunlukla benimsediği Klasik Osmanlı merkezi planını değil, Beylikler ve Erken Osmanlı Mimarisi'ni temel alıyor. Caminin son cemaat alanı geleneksel bir yapıyı andırsa da uzun saçakları ve kubbenin konumuyla kendine has bir özellik kazanıyor. İç mekandaki plan düzeninin Osmanlı Dönemi’nden kalma bir camii olan Edirne’deki Üç Şerefeli Camii’nin plan düzenini andırıyor olması gözlerimizden kaçmayan bir benzerlik oluyor.

Turgut Cansever’in, Karakaş Camii’nde tarihsel öğeleri tasarıma nitelikli bir şekilde entegre ederek tasarlama sürecine yön verdiği görülüyor ve bu yaklaşımı aynı zamanda Cansever’in geleneğe olan derin saygısını ve kültürün sürekliliğine verdiği değeri yansıtıyor. 20. yüzyılda cami tasarımında global ve yerel ölçekteki sorunlara rağmen Cansever’in, kültürel sürekliliğe vurgu yaparak aynı zamanda modern niteliklere sahip bir cami tasarlamış olması dikkat çekiyor. Cansever, Karakaş Camii'nin tasarımında kullandığı ölçek ve malzemeleri Kaleiçi'nin geleneksel mimarisine dayandırdığını belirtiyor. Ayrıca, kubbe kaplamalarının ve fenerlerin iklimle olan ilişkisini vurgulayarak bölgesel bir yaklaşımı gündeme getiriyor.