Ayaspaşa, İnönü Caddesi ve Bosfor Apartmanı

Bosfor Apartmanı.
Bosfor Apartmanı.

Batılı yaşam tarzına alışmış gayrimüslim ve varlıklı Türk ailelerin konumlandığı Ayaspaşa semtinde, 1930’lu yıllarda tüccar, sanayici ve müteahhit olan varlıklı aileler tarafından, apartman tipi yapıların inşa edilmesine dair talep oluşmuş olduğu biliniyor. Erken Cumhuriyet Dönemi’nde, İstanbul’da Bauhaus anlayışının ve Art Deco üslubunun popüler olduğu 1930’lu yıllarda, Ayaspaşa’daki İnönü Caddesi üzerinde Art Deco üslubunda ve Bauhaus tarzında apartman tipi yapılar inşa ediliyor. Yazımızda inceleyeceğimiz Bosfor Apartmanı da söz konusu apartmanlardan birine örnek teşkil ediyor.

İnönü Caddesi.
İnönü Caddesi.

Gümüşsuyu adıyla da bilinen Ayaspaşa Mahallesi, Beyoğlu ilçesinde, bir yamaç üstünde konumlanıyor. Kanunî Sultan Süleyman’ın Beylerbeyi’lerinden, Sadrazam Koca Sinan Paşa'nın kardeşi, Yeniçeri Ocağı’nda yetişmiş olan Ayas Paşa’nın, havuzlu bahçe ve konağının bu semtte konumlanmasının doğrultusunda, semte Ayaspaşa adı veriliyor. Ayaspaşa semtinin büyük bir bölümünü kaplayan, Taksim’den İnönü Caddesi’nin virajına, Dolmabahçe’ye kadar ulaşan bölge, 19.yüzyıl ortalarına kadar Büyük Mezarlık (Grand Champs) olarak biliniyor. Frenkçesi “Grand Champs De Mord” olan Ayaspaşa Mezarlığı, Taksim’den başlayarak, Gümüşsuyu üzerinden Dolmabahçe ve Fındıklı’ya kadar devam ediyor. Mezar taşlarından birkaç tanesi ise Alman Elçiliği (Başkonsolosluk) yapısının bahçesinde hala yer alıyor. 1850’li yıllara kadar bu bölgede önemli bir yerleşimin varlığına rastlanmıyor. Sarayların yakınına sivil yerleşim kurulamadığı ve Ayaspaşa semtinin bulunduğu bölge Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarının yakınında olduğu için uzun bir süre bu bölgede ilk sivil yapı olan Hariciye Konağı inşa edilinceye kadar Gümüşsuyu Askeri Hastanesi, Gümüşsuyu Kışlası ve Ayaspaşa Mezarlığı’ndan başka bir yapılaşma gerçekleşmiyor.

Ayazpaşa Haritası - Map of Ayazpaşa
Ayazpaşa Haritası - Map of Ayazpaşa

İstanbul’un yapısı, 1839 yılında Gülhane Hatt-ı Şerifi'nin (Tanzimat Fermânı) okunmasından sonra, var olan Batılılaşma projesi ile yavaş bir şekilde farklılaşmaya başlıyor. Tanzimat’tan önceki dönemde Pera ve çevresinde yoğun olarak Levantenler ve Hristiyanlar yaşarken, Tanzimat’tan sonra, Müslüman Türk nüfusun varlıklı kesimi de bu bölgede yaşamaya başlıyor. Yabancıların yanı sıra Türk’lerin de bu bölgede yaşamaya başlaması ile nüfusun artmasının doğrultusunda, İstanbul’un yerleşim bölgeleri, Talimhane, Taksim ve Ayaspaşa’ya doğru genişlemeye başlıyor. Ayaspaşa’da 1925 yılında mezarlığın tam olarak kaldırılmasından sonra, apartman tipi yapılar inşa edilmeye başlıyor.

Alman Başkonsolosluğu.
Alman Başkonsolosluğu.

Cumhuriyetin ilanından sonra, günümüzde Ulusal Apartmanı’ndan Dolmabahçe Sarayı’na doğru giden, İnönü Caddesi üzerinde bulunan mezarlık, yukarıda da belirtilmiş olduğu gibi yıkılmış olduğu ve sonrasında parsellere ayrılarak satılmış olduğu biliniyor. Batılı yaşam tarzına alışmış gayrimüslim ve varlıklı Türk ailelerin konumlandığı Ayaspaşa semtinde, tüccar, sanayici ve müteahhit olan varlıklı aileler tarafından, apartman tipi yapıların inşa edilmesine dair talep oluşmuş olduğu, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde gelişmekte olan söz konusu semtte, toplumun elit tabakasını oluşturan mimar, kimyager, doktor, mühendis gibi meslek sahiplerinin oturmuş olduğu da biliniyor. İnönü (Gümüşsuyu) Caddesi’nin her iki tarafında da farklı üsluplara sahip apartman tipi yapılar bulunuyor. İnönü Caddesi üzerindeki Park Otel yapısı, 1930’lu yıllarda semtin profilini, ambiyansını belirleyen önemli bir merkez haline geliyor.

Günümüzde var olmayan Park Otel, zamanında bölgenin en önemli yapılarından biri olarak öne çıkıyor. Baron Blanc’ın rezidansı olarak inşa edilen yapı, daha sonrasında Osmanlı Devleti’ne satılarak Hariciye Konağı olarak kullanılıyor. II. Abdülhamid tarafından 1897 yılında son Osmanlı sadrazamı, Ayaspaşa’lı olması ile ünlenmiş Ahmet Tevfik Paşa’ya bağışlanıyor. 1911 yılında ise yapı yangın geçiriyor ve ana kısmı neredeyse tamamen yanıyor. Yangından kurtulan Hariciye Konağı’nın kagir kısmı, restore edilerek ilk olarak Miramare Otel ismi ile 1930 yılında kullanıma açılıyor. Miramare adlı otelin açılmasının ardından birkaç yıl geçtikten sonra ise Park Otel olarak ismi değişiyor. 1935’li yıllardan itibaren İstanbul’un en nezih mekânı olarak bilinen Park Otel, 1981 yılında yıkılıyor.

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde, İstanbul’da yaşayan elit kesimin sosyal hayatında, Park Oteli’nin önemli bir yeri oluyor ve Park Oteli için “Cumhuriyet’in Sosyal hayatının merkezidir” ifadesi kullanılıyor. Park Otel’in 1930’lu yıllarda önemli bir merkez olması ile çevresinde inşa edilmiş apartman tipi yapılarda oturmak, adeta bir imtiyaz oluyor.

Ayaspaşa Palas, giriş.
Ayaspaşa Palas, giriş.

Ayaspaşa semti, Art Deco üslubun Türkiye’de popüler olduğu yıllarda oluşmuş olduğu için, Art Deco üslubunda tasarlanmış yapıların, Ayaspaşa semtinin üst sınırını belirleyen İnönü Caddesi üzerinde sayıca fazla olduğu görülüyor. Ayaspaşa semtine bağlı İnönü Caddesi, semtin büyük bir kısmını oluşturuyor. Büyük Mezarlık adıyla bilinen mezarlığın kaldırılma kararının doğrultusunda, Gümüşsuyu Kışlası, Gümüşsuyu Askeri Hastanesi ve Alman Konsolosluğu’nun inşa edilmesi ile bölgede mimari faaliyetler artmaya başlıyor. 1930’lu yıllara gelindiğinde ise, İnönü Caddesi üzerinde, dönem mimarisinin tipik tasarım özelliklerini yansıtan apartman tipi yapılar, Adil Denktaş, Seyfi Arkan, Sami Macaroğlu, Livas Bey, H. Adil gibi isimler tarafından tasarlanıyor. Cadde üzerinde, Eklektik, Art Nouveau, Art Deco, Bauhaus gibi farklı anlayış ve üsluplar barındıran bu yapılar, 1900 ile 1940 yılları arasında inşa ediliyor. Ayaspaşa’da ilk inşa edilmiş apartman tipi yapı ise Park Otel’in karşısındaki Ayaspaşa Palas Apartmanı olduğu biliniyor.

Ayaspaşa Palas.
Ayaspaşa Palas.

Bu yazımızda Erken Cumhuriyet Dönemi’nin nitelikli apartman tipi yapılarından biri olan İnönü Caddesi’nde konumlanan Bosfor Apartmanı’nı inceleiyoruz. Bosfor Apartmanı, Art Deco üslubunun ve Bauhaus anlayışının özelliklerini yansıtmasıyla, İnönü Caddesi üzerindeki Art Deco-Bauhaus sentezine örnek bir apartman tipi yapı olarak karşımıza çıkıyor.

Bosfor Apartmanı.
Bosfor Apartmanı.
Bosfor Apartmanı, giriş.
Bosfor Apartmanı, giriş.

Mimar Sami ve Mühendis Livas beyler tarafından 1932 yılında inşa edilen betonarme iskelete sahip Bosfor Apartmanı, Alman Sefarethanesi karşısında, Ayaspaşa, İnönü Caddesi üzerinde 33 numarada konumlanıyor. Apartmanın proje ve betonarmesi Mühendis Livas, cephe ve detayları ise Mimar Macaroğlu Sami tarafından gerçekleştiriliyor. Bosfor Apartmanı’nda bir bodrum, bir zemin ve beş çıkmalı kattan sonra geriye çekilmiş iki kat ve bir teras bulunuyor. Beş adet tek daireli çıkması geleneksel ögelerden cumbayı anımsatıyor ve salonu genişletiyor. Bodrum katında küçük bir daire, kapıcı dairesi ve kömür deposu yer alıyor. Apartmanın bahçesinde ise ayrıca çamaşırlık, kurutma dairesi ve yakıt(mahrukat) deposu bulunuyor. Apartmanın arka cephesi Batı rüzgarlarına maruz kaldığı için bir kısmında çift pencere diğer kısmında ise kış bahçesi uygulaması yapılıyor.

Bosfor Apartmanı, plan.
Bosfor Apartmanı, plan.
Bosfor Apartmanı, arka cephe.
Bosfor Apartmanı, arka cephe.
Bosfor Apartmanı, giriş holü.
Bosfor Apartmanı, giriş holü.

Apartmanın döşemesinde yerli mermer kullanılıyor. Yapının zemin kat döşeme seviyesine mermer küpeşteli beş geniş basamak ile çıkılıyor. Zemin kat döşeme seviyesinde bir kapıyla vestiyer ile kat sahanlığı ayrılıyor. Apartmanın giriş holü mermer basamaklar ile yükseltiliyor. Art Deco-Bauhaus sentezine örnek bir apartman tipi yapı olan Bosfor Apartmanı’nın cephe tasarımında, yuvarlatılmış köşeli balkon girintileri ve salonu genişleten üç kenarlı çıkmalar, geniş giriş alanı ve özenli tasarlanmış asansörü dikkat çekiyor. Bosfor Apartmanı günümüze fazla değişikliğe uğramadan ulaşmış olmasıyla öne çıkıyor. Dönem özelliklerinden köşe yuvarlatılması, yapının balkon girintisinin köşelerinde görülüyor.

Bosfor Apartmanı, giriş kapısı.
Bosfor Apartmanı, giriş kapısı.
Bosfor Apartmanı, dairesel dönüşlü tasarıma sahip balkonlar.
Bosfor Apartmanı, dairesel dönüşlü tasarıma sahip balkonlar.
Bosfor Apartmanı, balkon.
Bosfor Apartmanı, balkon.

Bosfor Apartmanı’nın bodrum ve zemin katının cephesi mermer ile kaplanıyor. Cephenin geri kalanı ise piyer artifisyel ve iki renkte sıvanıyor. Kapı ise som mermerden kademeli, bindirme olarak inşa ediliyor.

Bosfor Apartmanı, pahlı tasarıma sahip çıkma.
Bosfor Apartmanı, pahlı tasarıma sahip çıkma.

Apartmanın cephesinde, birden fazla malzeme kullanımı görülüyor. Yapının yalın Bauhaus çizgisindeki tasarımına, Art Deco üslubunda tasarlanmış demir giriş kapısı, cephesinin geride kalan kısmının Piyer artıfısyel ve iki renkte sıvanmış olması, apartmanın giriş kapısına derinlik algısı katan kapının etrafını üç taraftan çevreleyen üç sıralı yiv, giriş kapısında, balkon parmaklıklarında ve bodrum katın pencere parmaklıklarında görülen yalın geometrik biçimler, denizliklerin kalınlaşması ve pencere söveleriArt Deco etki katıyor. Apartmanın giriş holündeki zemin karoları da Art Deco üslubunu işaret ediyor.

Bosfor Apartmanı, giriş, Art Deco üslubunu işaret eden yer karoları.
Bosfor Apartmanı, giriş, Art Deco üslubunu işaret eden yer karoları.
KAYNAK / -LİVAS, M. (1932). BOSFOR APARTMANI, ARKİTEKT DERGİSİ, 1932-10 (22), 277-281 -ARK. (1993). AYAŞPAŞA’YA DAİR. ARKİTEKT YAŞAM SANATI DERGİSİ, AYASPAŞA ÖZEL SAYISI, NİSAN 1993, SAYI:4 -İST. ANS. (1993). AYASPAŞA. DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ, CİLT;1, İSTANBUL: KÜLTÜR BAKANLIĞI VE TARİH VAKFI YAYINLARI, S: 464-466. -GÜLBAHAR, I. (1995). TAKSİM MEYDANI, TALİMHANE VE AYAZPAŞA’DA ART DECO ÜSLUBUNU YANSITAN YAPILAR. İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ, FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ, İSTANBUL. -SÖZEN, M. VE TANYELİ, U. (2010). SANAT SÖZLÜĞÜ. İSTANBUL: REMZİ KİTABEVİ. -SEY, Y. (1993). APARTMAN. DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ, CİLT;1, İSTANBUL: KÜLTÜR BAKANLIĞI VE TARİH VAKFI YAYINLARI, S: 281-283. -BATUR, A. (2015). İSTANBUL MİMARLIK REHBERİ. MODERN VE ÇAĞDAŞ. İSTANBUL: TMMOB MİMARLAR ODASI YAYINLARI -"PARK OTEL", SALT ARAŞTIRMA, HTTPS://ARCHİVES.SALTRESEARCH.ORG/HANDLE/123456789/87614 -"AYAZPAŞA HARİTASI - MAP OF AYAZPAŞA", SALT ARAŞTIRMA, HTTPS://ARCHİVES.SALTRESEARCH.ORG/HANDLE/123456789/93760