Beyoğlu’ndaki Paris: PeraPasajları

Yoğun bir Fransız yaşam şekli etkisiyle modernleşme içine giren Osmanlı toplumu, iki ülke arasındaki ilişkilerin dönemsel durumunun da desteğiyle inşa edilen yeni mekânlarda kendini bir Paris simülasyonuna sokma çabasındadır. İki ülke arasındaki bu bağ özellikle kurumlar vasıtası ile mimariye de yansımıştır.Eğitim, din, kamu, sanat ve kültür binaları başta olmak üzere birçok Fransız menşeili yapı İstanbul –özellikle de Beyoğlu sokaklarında yükselmiştir. Entelektüel çevrelerin Fransa’ya olan sempatisinin de etkisiyle ideal yaşam, ideal sanat, ideal moda ve ideal mimari Fransız ekolünden alınmıştır.

1850’li yıllarda oldukça yoğunlaşan ithal alışveriş ve Avrupai günlük rutinler, Pera’yı -demografik yapısının ve mekânsal şartlarının da yardımıyla- başkentin önemli merkezlerinden biri haline getirmiştir. İlerleyen yıllarda Pera’daki otellerin ve modern restoranların sayısı artmış; Paris bulvarlarında bulunan kumaş dükkânlarına ve kafelere benzer yeni mağazalar türemeye başlamıştır. Kahve kültürünün dahi dönüşmeye başladığı bu yıllarda Fransız usulü kafeler açılmış halkın bu yeni mekanlara ve alışkanlıklara ilgisi artarak günlük hayatlarına yerleşmiştir.

Cafe de Luxembourg, Lebon ve Markiz bu tekil dükkanlara verilebilecek örneklerdir. Bu hızlı dönüşüme olan ilgi artmış ve gününü Avrupai mekanlarda geçirmek isteyen Osmanlı vatandaşlarına bu hizmeti sunmak oldukça karlı bir ticari gelir modeli haline gelmiştir. Bu sosyal ve ekonomik modernleşme mimari olarak da etkilerini Pera’da oldukça belirgin bir biçimde göstermiştir. Pera Pasajları bu geniş çaplı dönüşümün sebeplerinden, sonuçlarından ve tanıklarındandır.

Pera mekânsal nitelikleri açısından incelendiğinde sıkışık binaların birleşerek oluşturduğu yapı adalarının ortaya çıkardığı bir doku görülmektedir. Bu sıkışık binaların arasında ise sokakları birbirine bağlayan birçok pasaj bulunmaktadır. Bire bir olmasa bile Pera, Paris’in 19. yüzyıl kentsel yapısıyla bu bağlamda benzerlik göstermektedir. Beyoğlu bölgesi 19. yüzyıl Osmanlı mimarisindeki batılılaşma hareketlerinin özgün örneklerini bünyesinde barındırmaktadır.Batıyı yakalamaya çalışan Osmanlı Devleti, Beyoğlu’nu ve Pera’yı yaptığı yeniliklerde bir pilot bölge olarak kullanmıştır. 1969 yılında Kabataş-Üsküdar feribot ve Tophane-Ortaköy tramvay hatları açılmıştır. 1873 yılında Eugne-Henri Gavand tarafından planlanan tünel, halka açık ilk yeraltı demiryolu olarak inşa edilmiş ve Karaköy’ü Beyoğlu’na bağlayan Galata-Pera ekseninde günde ortalama otuz iki bin yolcu taşımıştır. Bu yatırımlarla ulaşımı daha kolay bir yer haline gelen Pera, yıllar içinde kentsel gelişmelerden de pozitif etkilenmiştir.

Bu bağlamda Osmanlı-Fransa ilişkileri ekonomik, sosyal, politik sonuçları bakımından incelenebileceği gibi mimari sonuçları bakımından da irdelenmeye açıktır. Fransızca geçiş anlamına gelen Pasaj adı verilen bu yapı türünün en yoğun ve nitelikli örneklerinin görüldüğü Paris ile İstanbul arasında dönemsel olarak ekonomik, sosyal ve kentsel benzerlikler bulunmaktadır. Daha önceki dönemlerde inşa edilen çarşı-pazar yapılarının işlev açısından benzeri olsa da pasaj yapıları, Avrupa medeniyetinden Pera’ya ithal edilmiş ve toplumsal değişimin hem sonucu hem sebebi olmuşlardır.

Pera’da inşa edilen pasaj yapılarının mimari özellikleri tüm bu bağların doğal sonucu olarak Paris’te bulunan benzerleri ile paralellik göstermektedir. Örneğin Avrupa ve Çiçek Pasajları, Passage Jouffroy’un neredeyse kopyasıdır. Bu benzerliklerin yanı sıra pasajlarda yapılan ticaretin Osmanlı kültürüne adaptasyonu da söz konusudur. Modern pasajların içinde eski alışkanlıklardan kalma halıcılar, baharatçılar, muhallebiciler ve nargileciler gibi Parisyen mimariye aykırı dükkânlar da Pera pasajlarında kendine yer bulmaktadır. Farklı coğrafyalarda inşa edilen pasajlarda bu tip içerik farklılıklarının olmasının yanı sıra İstanbul içinde farklı bölgelerde bulunan pasajlar arasında da bu tip farklar bulunmaktadır. Örneğin Karaköy’de inşa edilen pasajlarda Pera pasajlarından farklı olarak denizcilikle ilgili dükkânlar bulunmaktadır. Bu iç farklılıklar Pasaj yapı türünün Fransa’dan ithal edildikten sonra Osmanlı coğrafyasında da kendi içinde adaptasyonlar geçirdiğini göstermektedir.

Her ne kadar Osmanlı coğrafyasına göre modifikasyona uğrasa da pasaj yapıları Pera özelinde bir Paris algısı yaratmayı amaçlamış ve hatırı sayılır ölçüde bunu başarmıştır.Fransız ekolü ile yetişen entelektüel çevrenin Beyoğlu’ndaki sosyal ve ekonomik yaşayış biçimlerinin Fransız yaşam biçimine yaklaşması bunun yanı sıra devletlerarası bürokrasinin git gide gelişmesi Pera için ‘’Küçük Paris’’ söylemlerine dahi yol açmıştır. Bu etkileşimin sonuç ürünü olarak vücut bulan ve toplumun günlük hayatına asırlardır oradaymışçasına entegre olan Pera pasajları, yılın on iki ayı bir açık hava Paris fuarına dönüşmüştür.

Sonuç olarak Osmanlı yönetiminin ve entelektüellerinin Paris sokaklarından Beyoğlu’na ithal ettiği pasajlar, başkentte başlatılan modernleşme çabalarının ve buna bağlı sosyal dönüşümün sonucu niteliğindedir. Parisyen yaşam biçimini bir ideal olarak hayatına entegre etmeye çalışan bu kitle ve halihazırda Pera’da yaşayan gayrimüslim vatandaşlar kendilerini bir Paris simülasyonunda bulmuşlardır. Toplumun geri kalanı da bu mekânsal Parisleşmeyi oldukça memnuniyetle karşılamış ve Pera, kentin önemli odaklarından biri haline gelmiştir. Fransızca ‘’geçit’’ anlamına gelen pasajlar, kültürler arası bir köprü olarak kavramsal altyapısının gerekliliğini İstanbul-Paris kentleri arasında yerine getirmiştir.

Günümüzde birçok restorasyon ve değişim geçirmiş halde ayakta duran bu pasajlar hala büyük ölçüde özgünlüklerini korumakta ve Osmanlı mimarisinin barok ve art nouveau akımlarına nasıl adapte olduğunu gözler önüne sermektedir. İşlevlerini ve popülerliklerini AVM yapılarına devreden pasajlar günlük hayatın hızında içinden geçilen sokaklara dönüşmüş olsa da Beyoğlu semtinin ve Pera akşamlarının önemli aktörlerinden olmaya devam etmektedirler.