Dünyaca ünlü sandalyenin biçimsel yolculuğu: Thonet Chair

Thonet şirketinin kurucusu Michael Thonet 1976 yılında Renanya'nın Boppard şehrinde doğdu. Deri ustası babasının yönlendirmesi ile marangozluk sanatını öğrenmeye başladı. 18. yüzyılın sonlarından itibaren mobilya üretiminin merkezi konumunda olan ve çevresi ormanlarla kaplı Boppard şehri; aynı zamanda on sekizinci yüzyılın ünlü mobilya üreticisi David Roentgen'in mobilya imalathanesine de ev sahipliği yapıyor. Roentgen'in mobilya parçalarının üretimine getirdiği yenilikler ve satış teknikleri de ilerleyen zamanlarda Thonet'e örnek oluyor.

Michaael Thonet 1819 yılında 23 yaşındayken kendi atölyesini kurdu. Dönemin mobilyacıları sipariş üzerine üretimler yaparken Thonet kısa sürede fazla sayıda üretim yaparak mobilyaları daha ucuz fiyata satmayı amaçlıyordu. Bu hedefine yönelik olarak çalışmalar yapan Thonet; Meslek Birliği’ne verdiği 800 sandalye üretilmesi planlanan iş teklifinde şu ifadeleri kullanıyor:

Bu gibi işler büyük gayretlerle yapılamaz, ancak fabrikaya uygun bir şekilde üretilebilir."

Micheal Thonet, dönemin modası olan Biedermeier tarzında tasarladığı dolap, masa ve mobilyalar ile kısa sürede üne kavuştu. 1830’larda Biedermeier tarzının kıvrımlı çizgilerini karşılayacak ahşap bükme tekniklerini denemeye başlayan Thonet, bu denemelerini ahşap kaplamaların üst üste yapıştırılması ve kalıp içinde sıkıştırılması ile gerçekleştirdi.

Ahşap kaplamaların ve dikdörtgen çıtaların birbirine bağlanması ve sıcak tutkalla yapıştırılmasının ardından, dökme demir kalıplar içinde üretilen sandalyelerde hata payı en aza indiriliyordu. Ayrıca ahşap kaplamalarda yüzeyde değerli ahşap türleri kullanılırken, orta katmanlarda daha az değerli kereste türlerinin kullanılması ile maliyet düşürülüyordu.

Geç Biedermeier Dönemi'nin mobilya formlarına uygun olan bu mobilyaların beğeni kazanması ile Thonet, ürünlerini patent ile korumak istiyor ancak tekniğin yeni olmaması gerekçesiyle başvurusu geri çevriliyor. Zaman içerisinde tekrar tekrar başvurması sonucunda 1841'de, başvuru Fransa tarafından kabul ediliyor ve Thonet patenti alıyor.

Aynı yıl Koblenz'de açılan bir sergide mobilyaları yer alıyor. Sergide Avusturya başbakanının dikkatini çeken Thonet; saraya davet ediliyor ve başbakanın tavsiyesi ve desteği ile 1842 yılında Viyana'ya gidiyor. Thonet için bu olay, bir dönüm noktasıdır denilebilir.

Ünlü marangoz, ahşap bükme tekniklerini araştırmaya devam ederken Neo-Rokoko tarzıyla tanışıyor. Ailesi ile beraber kurdukları atölyede ilk ürettiği sandalye No 4 modeli. Modelin, oturma yerinin kasnağının yapımında dört kat lamine ahşap kullanılırken; arka çerçevesinin içinde yer alan parçaları ise daha ince sekiz kat lamine ahşaptan yapılıyor.

Oturma yerinin ve arka çerçevenin birleşim yerleri ahşap parçalarla güçlendiriliyor ve ön ayaklar zıvanayla kasnağa bağlanırken birleşme yüzeyi genişletilerek sağlamlık elde ediliyor. Bu konstrüksiyonu çözümü amaçlanan prefabrikasyonu sağlayabilen ilk örnek.

Thonet; 1850’de gerçekleştirdiği bir sergide dönemin popüler kahvesi Café Daum'un sahibinden ilk büyük siparişini alıyor. Bunun ardından da Budapeşte'de bir otel için 400 adetlik bir sipariş alıyor. No 4 modeli; ilerleyen zamanlardaki tasarımında tamamen masif ahşap bükme tekniği kullanılarak üretiliyor.

1851 yılında Londra'da Kristal Saray'da ilk dünya fuarında yer alması Thonet için ikinci dönüm noktası oluyor. Sergiye iki koltuk, altı sandalye, bir kanepe ve üç masa ile katılan Thonet’in; pelesenk laminantlarla ürettiği bu mobiliyalar çok beğeniliyor. Aslında bu mobilyalarda yeni bir yöntem uygulanıyor.

Tutkallanmış lamine çubuklar dikey yönde ince şerifler halinde yapıştırılarak istenen yüzeyde bükme gerçekleştiriliyor. Sergilenen sandalyelerden biri olan No.18, sağlam bir kayın ağacı çerçeveden ve eğimli bir oturma alanından ve metal ve ahşap bağlantı parçalarından oluşuyor.

Mobilya parçalarını birbirine yapıştırmak yerine vidalamayı tercih etmesi ile Thonet; ters ürünlerin parçalar halinde ve küçük hacimlerde nakliyesini mümkün kılmış ve iş stratejisi ile de rakiplerine karşı avantaj sağlamış.

Üretimi sadeleştirmeyi, parça sayısını azaltmayı, atölye üretiminden fabrikasyon üretime geçmeyi amaçlayan Thonet'in 1859 yılında yaptığı No:14 sandalyesi bugün hem tasarım tarihinin simgelerinden biri, hem de mobilya tarihinde bugüne kadar seri üretimde kalmış en başarılı ürün olarak biliniyor.

“Viyana Kahve Evi Sandalyesi” ve No: 214 olarak da adlandırılan sandalye; tarihte işgücünün evrelere ayrılarak endüstrileştirildiği ilk mobilya örneği. Sökülmesi kolay olan sandalye; yerden tasarruf sağlayan bir şekilde taşınması, kutulanması ve modüler olarak parçalara ayırarak istiflenebilmesi sayesinde; 36 adet sandalyenin bir metreküp hacime sığabildiği ilk örnek olarak biliniyor. Tasarladığı bu sandalye ile Thonet; küresel bir işletme haline gelme yolunda adımlarını atıyor.

1920’lerde çelik borular ile üretilen mobilyaların yaygınlaşmasıyla bu alandaki faaliyetini artıran Thonet, 1930’larda Ludwig Mies van der Rohe, Mart Stam ve Marcel Breuer gibi önemli tasarımcıların tarafından tasarlanan yenilikçi mobilyaları ile dünyanın en büyük ikinci üreticisi konumuna geliyor.

Yaptığı çelik boru mobilya tasarımları, tasarım tarihinde dönüm noktası olarak kabul ediliyor. Modernizmin ustaları tarafından tasarlanan bu ürünlerin açık ve basit formları, günlük kültür ve mimaride yeni bir tutumun ifadesi oluyor ve “Yeni Nesnellik” sloganı altında ünleniyor.

Thonet’in, boru şeklindeki çeliğin devrimci kullanımını ve karakteristik Viyana hasırları ile bükme ağaç üretim geleneğini birleştirdiği S 32 ve S 64 tasarımlarında koltuk ve sırtlık kısmı geleneği temsil ederken; çerçeve ise bugünü ve geleceği temsil ediyor. Mart Stam'a form ve temel prensibi için sanatsal telif hakkı verilen ilk konsol sandalye olan S 33’ün yanı sıra, Marcel Breuer tarafından tasarlanan S 32 ve S 64 modelleri de bu tasarımlar arasında önemli bir yere sahip.

Marcel Breuer modern mobilya için üç ilke belirliyor;

_Tasarımda kullanılan malzeme eğme ve bükmeye dayanıklı, düşük maliyetli, sağlam ve esnek olmalıdır.
_Bağlantı elemanları en az sayıda ve mobilya parçalarını zayıflatmayacak şekilde olmalıdır.
_Konfor sağlamak, görünüşte ve yükte hafiflik sağlamak için mümkünse tüm parçalar ve bağlantılar esnek olmalıdır.”

Thonet; Viyana’da beş oğlu adına Gebrüder Thonet (Thonet Kardeşler) dükkanını açıyor ve satışları gün geçtikçe artmaya başlıyor. Mobilyalarını standartlaşma ve seri üretim yoluyla uygun fiyatlara satan Thonet markası, 1. Dünya Savaşı’na kadar piyasaya 1.400’den fazla farklı ürün sunuyor. Bu süreçte tasarlanan sandalyelerde rastlanan önemli bir sorun ise, tutkallanarak üretilen lamine konstrüksiyonların, rutubetin ve sıcağın etkisiyle açılması oluyor.

Sorunu çözmek için kolları sıvayan masif ahşabın buhar kazanında 6-24 saat boyunca kolay bükülecek kıvama gelene kadar kalması, demir kalıplarda sıkıştırılması ve kurumaya bırakılması yöntemini bulan Thonet markası, 1856 yılında patenti alıyor. Bütünüyle kütle üretimine dayanan sandalyeler, eleman sayısındaki azalma ve aşırı süslemenin kaldırılmasıyla dönemindeki diğer mobilyalardan ayrışıyordu.

1856'da Çek Cumhuriyeti'nde yeni bir fabrika kuran Gebrüder Thonet; 1862’de ilk yabancı bayiliklerini kurmasının yanı sıra 1889'da Almanya Frankenberg'de kurduğu fabrika ile de en büyük yatırımlarını gerçekleştirdi. 1900 yılında yalnızca bu fabrikada 6000 işçi çalışmakta ve 20 buhar makinesiyle günde 4000 parça mobilya üretilmekteydi.

1953 yılında NewYork’da bulunan MoMA’da (Modern Sanat Müzesi) düzenlenen Thonet Sergisi dünya çapında büyük ilgi topladı.1989 yılında Frankenberg’de açılan Thonet Müzesi bugün hala tasarım dünyasının en çok ilgi gösterdiği müzelerden biri olarak sayılıyor.

Thonet, kaliteli malzemeleri ve zamansız biçimsel dilleri ile öne çıkan ve her zaman sürdürülebilirlik ve dayanıklılığı dikkate alan yenilikçi ürünler geliştirmeyi hedefledi. Bükme ağaç ve boru şeklindeki çelik klasiklerin yanı sıra çağdaş koleksiyonlar üretti.

Bugün, Michael Thonet’in torunu Peter Thonet tarafından yönetilen şirket, kendi üretimlerinin yanı sıra Stefan Diez, Naoto Fukasawa, Norman Foster, James Irvine, Lepper Schmidt Sommerlade, Glen Oliver Löw gibi ünlü mimar ve tasarımcıların modern tasarımlarına da ev sahipliği yapıyor.

209 numaralı bu zarif bükme ağaç klasiğine de değinmek istersek; tasarım bir başyapıt olarak biliniyor. Sırtlığını ve kol dayanağını oluşturan çıkıntılı çerçeve, tek bir masif kayın ağacından bükülerek elde ediliyor.

Le Corbusier, mobilyada metal kullanımına olan desteğini şu cümlesi ile ifade ediyor:

Ahşabın mobilya için gerekli temel malzeme olarak kalmasının hiçbir sebebi yok.”

Hem yapısal hem görsel olarak konsol yapıya önem veren Mies Van Der Rohe, mekan içerisinde açıklık ve transparanlık kavramlarıyla çizgisellik ilkesini benimseyerek tasarımlarında çelik profil kullanımına ağırlık veriyor. Bu sayede tasarladığı mobilyalarda hantallık yerine hafiflik hissinin hakim olduğu söylenebilir.