Eskimeyen efsane: Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi

Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi, Eminönü’nde, Tahmis Sokak 66 numarada, küçük bir arsada, Mısır Çarşısı’nın yakınındaki ticarethanelerin içinde konumlanıyor. Yapının konumlandığı, Osmanlı Dönemi’nde kahve ticaretinin merkezi olan Eminönü Tahtakale’deki sokak, ismini kahvenin kavrulup dövülerek öğütülmesi anlamına gelen “Tahmis” kelimesinden alıyor. Tahmis; kurukahve, kahveci ve baharatçı anlamlarına da geliyor. Bu sokak, zaman geçtikçe Kurukahveci Mehmet Efendi ile bütünleşiyor.

Caddeyi saran kokudan kolayca fark edilebilen bir çekim noktası olan, Kurukahveci Mehmet Efendi markasının doğduğu bu dükkândan kahve almak, zaman içinde bir ritüel halini alıyor. Kurukahveci Mehmet Efendi'nin hikâyesi, 19. yüzyıla kadar uzanıyor. Genç Mehmet Efendi, 1871 yılında, babasının baharat ve kahve çekirdeği dükkanını devralıyor. Bu dönem, kahve çekirdeklerinin pazardan satın alındığı ve evlerde büyük havanlarda veya kahve değirmenlerinde öğütüldüğü bir zamana denk geliyor. Genç Mehmet, bir ilki başararak İstanbullulara öğütülmüş paket kahve servis etmeye başlıyor. Mehmet Efendi, çiğ çekirdek kahveyi kavurup, dibekte öğüterek müşterilerine hazır olarak satıyor.

Eminönü’ndeki Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi yapısı, 1915 yılı, Sanay-i Nefise Mektebi mezunu, Erken Cumhuriyet Dönemi’nin öne çıkan mimarlarından biri olan Zühtü Başar tarafından tasarlanıyor. Yapının tüm inşaat ve yapım işleri, şahsen Başar tarafından yürütülüyor. Başar’ın tasarıma başlamadan önce, Avrupa’daki kahve işleme kuruluşlarını incelemiş olduğu biliniyor. Modern kahve üretim süreci ile ilgili bilgi toplaması adına Başar, Kurukahveci ailesi tarafından Almanya ve Avusturya şehirlerine gönderiliyor. Başar’ın, Kurukahveci ailesinin yakın dostu olduğu da biliniyor.

Sanay-i Nefise Mektebi’nden mezun olduktan sonra Başar, İstanbul Eski Eserler Muhafaza Cemiyeti’ne mimar olarak atanıyor. 1925 yılında ise Milli Müdafaa Cemiyeti’nin yardımıyla faaliyetini sürdüren, Eski Eserler Cemiyeti’nin devlet örgütüne katılması ile Müzeler Mimarı olarak görevine devam ediyor. Başar, Topkapı Sarayı Müzesi gibi birçok tarihi yapının onarımlarını gerçekleştiriyor ve bu dönemde Türk Mimarlığının zengin örnekleri ile karşı karşıya gelme fırsatını yakalıyor. 1927 yılında, Müzeler Mimarı görevini bırakan Başar, İstanbul Belediyesi Heyet-i Fenniye Mebani Mütehassıslığı görevini yükleniyor. Sonrasında ise bu görevden de ayrılarak bağımsız mimar olarak çalışmaya devam ediyor.

Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi’nin temeli 1930 yılında atılıyor, 1932 yılında ise dükkân faaliyete başlıyor. Tasarımı ile yapı, Erken Cumhuriyet Dönemi’nin Atatürk devrimlerine paralel modern ruhunu taşıyor. Bodrum ve giriş katları dahil olmak üzere dört kattan meydana gelen yapı, betonarme radye üzerine bütünüyle betonarme olarak inşa ediliyor. Yapının bodrum katı kalbur makineleri ile kahve depolarına tahsis ediliyor. Zemin katın büyük bir bölümü satış mağazasına, diğer bir kısmı ise kahve öğütme makinalarına tahsis ediliyor. Birinci katta, yazı ve danışma işlerinin yürütüldüğü iş yeri, son kat olan ikinci katta ise hizmetliler için yapılmış olan duşlar yer alıyor.

20. yüzyılın ilk çeyreğinde, birincilikle bitirdiği Sanayi-i Nefise Mektebi adlı Güzel Sanatlar Okulu'nda klasik eğitim görmesine rağmen Zühtü Başar, Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi yapısının tasarımında Bauhaus anlayışının ve Art Deco üslubunun prensiplerini kullanıyor. Yapının cephe ve iç mekân tasarımında görülen dekoratif öğeler, Art Deco üslubu işaret ediyor. Art Deco üsluba ait detaylar, Başar tarafından modern öğretide işlevsel mekân yerleşimi ile bir araya getiriliyor. Art Deco, zaman içinde Kurukahveci Mehmet Efendi firması tarafından kurumsal bir kimlik ve marka imajı oluşturacak bir üslup halini alıyor. Kurukahveci Mehmet Efendi'nin web sitesinde de görülebileceği gibi, İhap Hulusi tarafından tasarlanan kurumsal logo ve diğer tanıtım unsurları da Art Deco tarzında tasarlanıyor.

Art Deco olarak adlandırılan ve geometrik bezemeler içeren stil, savaş sonrası, 1920'lerde, Avrupa'ya benzer bir şekilde İstanbul'da da popüler oluyor. Art Deco, Lüküs Hayat adlı 1930'lu yılların popüler müzikalinde de “Şişli’de bir apartman yoksa eğer halin yaman, nikel kübik mobilyalar duvarda yağlı boyalar"şeklinde vurgulandığı gibi, İstanbul'da statü sembolü olarak da görülüyor. Art Deco, özellikle 1930'lu yıllarda İstanbul'da popüler hale geliyor ve şehrin çeşitli semtlerinde 1939'a kadar varlığını sürdürüyor. Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi örneğinde görüldüğü gibi bu dönemde, kimi Bauhaus anlayışında tasarlanmış yapılarda da Art Deco’nun sade dekoratif ögeleri görülüyor. Kullanılan mimari dil ile yapı, geleneksel Osmanlı tasarım anlayışından Modernizmin evrensel formlarına geçişin İstanbul'daki erken temsilcilerinden biri olarak karşımıza çıkıyor.

Kurukahveci Mehmet Ticarethanesi yapısında olduğu gibi Art Deco üslubun sade ögelerinin Bauhaus anlayışında tasarlanmış yapılarda görülmesi ile Art Deco-Bauhaus sentezi meydana geliyor. İstanbul’da, Art Deco-Bauhaus sentezine 1930 ile 1940 yılları arasını kapsayan Erken Cumhuriyet Dönemi’nde, modern, rasyonel ve fonksiyonel öğreti ile inşa edilmiş bazı yapılarda rastlanıyor. Yapının modern, fonksiyonel Bauhaus anlayışındaki tasarımı, Art Deco üslubun sade dekoratif ögeleri ile bir araya gelerek Art Deco-Bauhaus sentezini gündeme getiriyor. Kurukahveci Mehmet Ticarethanesi yapısında görülen yatay ögeler ve giriş kapısı, yapının Bauhaus anlayışına yakın tasarımına, belli bir Klasizm, Art Deco etkisi katıyor. Art Deco-Bauhaus sentezinin görüldüğü Kurukahveci Mehmet Efendi Ticarethanesi, günümüzde hala çağdaş görünümünü koruyor.