Geleneksel evleri ve tarihiyle hayranlık uyandıran bir yerleşim: Cumalıkızık

Bursa’ya 10 kilometre ve Yıldırım İlçesi’ne 3 kilometre uzaklıkta yer alan Cumalıkızık Mahallesi, 1300’lü yıllarda Uludağ’ın kuzey eteklerinde7 Kızık köyünden biri olarak kuruluyor. Bu 7 köyden sadece Cumalıkızık mimari dokusunu koruyarak özgün bir şekilde günümüze ulaşıyor. Denizden ortalama yüksekliği 340 metre olan mahalle, yaklaşık 10 hektarlık bir alana yayılıyor. Nüfusu 1940 yılında 922 kişiyken, 1998 yılında bu sayı 588’e düşüyor. Bu yıllar arasında büyük kentlerde artan sanayileşme, köydeki göçleri arttırarak nüfusun oldukça düşmesine sebep oluyor. 2022 yılında mahallenin nüfusu 707 kişi olarak kayıtlara geçiyor. Verilere bakıldığında mahallenin nüfusunun son yıllarda artışa geçtiği görülüyor. Özellikle haftasonu gelen ziyaretçilerle birlikte kalabalık oldukça artıyor. Yerli halkın bir kısmının çiftçilik ve tarımla uğraştığı bilinirken, büyük bir çoğunluğu ise Cumalıkızık’ın turizm değerinin artmasıyla beraber kafe, restoran ve hediyelik eşya dükkanları gibi ticari faaliyetlerle geçimini sağlıyor.

Cumalıkızık, eğimli ve dar sokaklardan meydana geliyor. Taş sokakların ortalama genişliği 2-2.5 metre aralığında değişiyor ancak ‘Cin Aralığı’ olarak adlandırılan dar sokağın genişliği 65-90 cm olarak konumlanıyor. Sokakların zemininde kullanılan taşlar, evlerin giriş kat cephelerinde de kullanılıyor. Kurulduğu ilk zamanlarda, köyde sadece birkaç ev bulunurken artan nüfus ile beraber yeni sokaklar, evler ve çeşmeler ekleniyor. Kaynaklar, dar sokakların ve evlerin birbirine oldukça yakın yapılmasının sebebinin lodostan korunmak olduğunu söylüyor. Ayrıca sokaklar organik bir dokuya sahip olduğundan birbirini dik kesen sokaklara rastlanmıyor. Sokakların ortasında bulunan eğim sayesinde yağmur sularının aşağı akması sağlanıyor.

Mahallede bulunan yapılar, mahremiyeti sağlamak amacıyla çoğunlukla kendi içine dönük şekilde tasarlanıyor. Mahremiyet dolayısıyla avlularda bulunan yüksek duvarlar da ev ile sokak arasındaki ilişkinin en aza indirgenmesi amaçlanıyor.

Yerleşimde toplam 270 ev bulunuyor ancak günümüzde yalnızca 180 tanesi kullanılıyor. Evler, iki ya da üç katlı olacak şekilde inşa ediliyor. Evlerin zemin katlarında yer alan avlularda ahır, kiler, tuvalet ve fırın gibi mekanlar bulunuyor. Yapıların üst katlarında ise sofadan ulaşılan odalar bulunuyor. Sofaların boyutları, oda sayısına göre değişirken yönü; iklim ve manzaraya bağlı olarak şekilleniyor. Cumalıkızık evlerinde bulunan sofalar, hem odalar arası geçişi sağlıyor hem de mutfak nişi ve sedirler ile farklı işlevlerde kullanılıyor.

Cumalıkızık konutlarında zemin katlar ahşap hatıllı taş duvarlar olarak, üst katlar ise kerpiç dolgulu ahşap iskelet tekniği ile inşa ediliyor. Yapıların bazılarının üst katlarında ahşap karkas üzerine bağdadi tekniği uygulandığı da görülüyor. Avlu duvarlarında ise ahşap hatıllı kaba yonu taş kullanılıyor. Avlu döşemelerinde genellikle toprak ya da kayrak taşı kullanılırken, kat döşemeleri ve merdivenler, kestane, meşe ve çam ağaçlarının ham halinden üretilen ahşap malzemeyle oluşturuluyor. Geleneksel konutların ahşap oturtma çatıları, alaturka kiremit örtülü kırma çatıtekniği ile inşa ediliyor.

Cumalıkızık’ın geleneksel konutları, çıkmalı olup olmadığına ve kat sayısına göre biçimsel farklılıklar gösteriyor. Ayrıca arazi genişliği, pencere düzeni, taşıyıcı sistem ve farklı malzeme kullanımı gibi sebeplere bağlı olarak değişik cephe örneklerine rastlanabiliyor. Yapıların özgün halinde, zemin kat cephelerinde mahremiyet amacıyla pencere bulunmuyor. Ancak bazılarında zemin kattaki servis alanlarının hava ve ışık alması için pencerelere rastlanıyor. Üst katlarda bulunan pencereler ise büyüklüğe göre ikili veya üçlü düzende olduğu görülüyor. Zemin katlar genellikle sıvasız, üst katlar ise sıvanarak sarı, mavi, yeşil, beyaz gibi renklere boyanarak kullanılıyor. Evlerin genellikle renkli olması da ziyaretçilerin dikkatini çeken özelliklerden biri oluyor.

Yapılardaki çıkmalarda bulunan pencere düzeni ve sayısında, yapıların kat sayısı ve üst katta bulunan çıkmanın biçimi etkili oluyor. Üç katlı geleneksel konutlarda çıkmalar en üst katta yer alırken, bu tarz yapıların ikinci katları diğer katlarına göre çok daha alçak tasarlanıyor. Kaynaklarda bunun nedeni, ikinci katların ‘kışlık’ olarak kullanılması şeklinde açıklanıyor. ‘Kışlık’ katlar, mekandaki ısının korunması amacıyla tavan yüksekliği daha az olacak şekilde inşa ediliyor. Ayrıca bu katlar genellikle zemin kattaki taş duvarların yükseltilmesiyle oluşturuluyor ve duvar kalınlıkları üçüncü katlara kıyasla daha fazla oluyor. Yapılardaki üçüncü katlar ise ‘yazlık’ olarak kullanıldığından yüksek tavanlı olarak inşa ediliyor.

Cumalıkızık evlerinin önemli cephe elemanlarından biri olan çıkmalar, geleneksel konutların giriş cephelerinde bulunuyor. Çıkmalar, konutun konumuna ve arsa büyüklüğüne göre farklı biçimler alabiliyor. Konutlarda, düz, gönyeli, köşe ve çokgen gibi farklı çeşitlerde çıkmalar görülüyor. En çok rastlanan düz ve gönyeli çıkmalar, doğal ışığı ve görüş açısını artırmak amacıyla kullanılıyor.

Geleneksel konutlarda pencereler de önemli bir unsur olarak görülüyor. Cumalıkızık yapılarında genellikle düşey sürme sistemli ya da kanatlı ahşap pencerelere rastlanıyor. Ayrıca yatayda ve düşeyde kullanılan kayıtların sayıları da farklılıklar gösteriyor. Yerleşimde bulunan yapıların bazılarında mahremiyeti sağlaması amacıyla pencere kafesi kullanılıyor. Bu kafeslerde çaprazlama konulmuş ince ahşap çıtalar görülüyor. Bu sayede havanın ve ışığın içeri girmesi sağlanırken görüş açısı en aza indirgeniyor. Bazı yapılarda ise görselliği artırmak amacıyla pencere altından devam eden ahşap süslemelere rastlanıyor.

Konutların giriş katlarında bulunan ahşap hatıllı taş duvarlar üzerinde genellikle tek açıklık olarak kapı unsuru yer alıyor. Yerleşimdeki kapıların, iki kanatlı ve ahşap malzeme olduğu görülüyor. Kapılar genellikle sade tercih edilirken, biçimleri birbirine benzerlik gösteriyor.

Yerleşimde genellikle iki kanatlı yapılar görülürken az sayıda konutun giriş kapısının tek kanatlı olduğu anlaşılıyor. Kapılar, üstü açıklıklı ve açıklıksız olmak üzere iki tipte karşımıza çıkıyor. Bu açıklıklar biçimsel olarak farklılık gösterebiliyor. Kapıların üzerinde bulunan bu açıklıklar, hava dolaşımını ve doğal ışık geçirimini arttırmak için kullanılıyor. Ayrıca kapılarda bulunan tokmaklar, dövme demirden yapılıyor.

Cephedeki bir diğer önemli unsur olarak karşımıza saçaklar çıkıyor. Saçakların altı genellikle kaplamasız bırakılıyor. Köşelerde yer alan yapılarda, saçakların köşe dönüşleri yuvarlatılarak kullanılıyor. Ayrıca yapılarda beşik ve kırma çatı formlarına rastlanıyor. Genellikle oturtma çatı konstrüksiyonuna sahip konutlarda, ahşap kirişler kullanılıyor. Örtü malzemesi olarak ise alaturka kiremit tercih edilen çatıların saçak genişliği 60-120 cm arasında değişiyor.

Yerleşimde, bir mezarlığın ve 700 yıllık çınar ağaçlarının bulunduğu bir meydan yer alıyor. Bu meydan, yoğun bir dokuya ve dar sokaklara sahip olan mahallenin en geniş alanı olarak ziyaretçileri karşılıyor. Kaynaklar, bu alanın ileride mezarlığa dahil edilmek üzere boş bırakıldığını belirtiyor. Günümüzde Cumalıkızık halkı tarafından pazar yeri olarak kullanılıyor. Diğer küçük meydanlar ise üç dar sokağın birleştiği yerlerde bulunuyor. Eskiden bu meydanlarda bulunan çeşmeler sayesinde evlerin su ihtiyacının karşılandığı biliniyor. Aynı zamanda caminin ve köy kahvesinin bulunduğu iki farklı meydanı daha bulunuyor.

Cumalıkızık Köyü kentsel sit alanında cami, hamam, mezarlık, çeşme olmak üzere 4 anıt; 3 anıt ağaç ve 176 sivil mimari yapı olmak üzere toplam 183 tescil bulunuyor. Aynı zamanda ‘Küpeli Ev’, ‘Cumalıkızık Müzesi’ ve ‘Cin Aralığı’ ismindeki dar sokak da Cumalıkızık’ın turistik değerlerinden biri olarak karşımıza çıkıyor.