Geleneksel mimarisiyle hayranlık uyandıran bir köy: Adatepe

Çanakkale ilinin Ayvacık ilçesine bağlı 64 köyden biri olan Adatepe, Küçükkuyu tarafında yer alan ve Yalı Kolu olarak adlandırılan köylerden biri olarak kabul ediliyor. Kaz Dağı’nın güney yamaçlarında yer alan köy, Çanakkale il merkezine 105 km, Ayvacık ilçe merkezine 35 km ve Küçükkuyu beldesine 3 km uzaklıkta bulunuyor. Adatepe Köyü, etrafındaki yüksek tepelerin ortasında, denizden 252 metre yükseklikte konumlanıyor. Böylece köyden bakıldığında deniz görülebilirken, denizden bakıldığında köyün görülebilmesi imkansız hale geliyor. Bu da köyü, geçmişteki tehditlere karşı daha korunaklı bir hale getiriyor.

1977 yılında İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi tarafından yapılan bir konak restorasyon çalışmasında bulunan keramik parçaları, Adatepe’nin tarihinin Truva Çağı’na kadar uzandığını gösteriyor. İlyada Destanı’nda Troya Savaşı’nın anlatıldığı bölümde Adatepe’den Gargara adıyla söz ediliyor. Yunan mitolojisine göre Zeus, Troya Savaşı’nı köyde bulunan Zeus Altarı’ndan yönetiyor. Günümüzde ise Zeus Altarı’na Adatepe’nin girişindeki patika bir yol ile ulaşılıyor. Dede Tepe olarak da bilinen Zeus Altarı, eski dönemlerde tüm kıyı şeridini gördüğünden dolayı gözetleme alanı olarak kullanılıyor.

Araştırmacılar, Adatepe’nin 10. yüzyılda Oğuzların Çepni boyu tarafından kurulduğunu aktarıyor. Devlet arşivlerinde 1530 yılına ait haritalarda yer alan Adatepe, yaklaşık beş asırdır sürekli bir yerleşim alanı olarak varlığını sürdürüyor. Ayrıca 1200’lü yıllara ait olan mezar taşları da Adatepe’nin Selçuklu döneminde de bir yerleşim yeri olarak kullanıldığını kanıtlıyor. 1950’li yıllarda köyde geçim zorlaşınca, Adatepe’den kente göç hareketi başlıyor. Bunun sonucunda köydeki birçok yapı harap hale geliyor ve köydeki mimari ve kültürel değerler unutuluyor. Ancak 1989 yılında çıkan önemli bir karar ile Adatepe Köyü Kentsel Sit Alanı ve Zeus Altarı I. Derece Arkeolojik Sit Alanı ilan ediliyor.

Adatepe Köyü’nün de dahil olduğu Yalı Kolu köylerinin merkezinde meydan yer alıyor ve köy yolları meydana doğru ilerliyor. Meydanlarda, köy kahvesi, köy camisi ve köy çeşmesi yer alıyor. Adatepe’nin de genel yerleşiminin bu şekilde olduğu görülüyor. Adatepe’de iki meydan bulunuyor. Güneyde yer alan meydanda tarihi bir çınar yer alıyor. Diğer meydan ise, geçmişten günümüze kadar ticaret meydanı olarak kullanılıyor. Köyün kuzeybatısında köy camisi, güneyinde ise kaynaklarda da geçen bir kilise yer alıyor. Caminin ve kilisenin konumlarına bakılarak geçmişte güneyde Rumların, kuzeyde ise Müslümanların yaşadığı düşünülüyor.

Adatepe Köyü’nde Rumların yaşadığı ve kilisenin bulunduğu kısım Aşağı Mahalle, Müslümanların yaşadığı ve caminin bulunduğu alan ise Yukarı Mahalle olarak adlandırılıyor. Köyde, sokaklar genel olarak eğime paralel ve doğal topografyaya uyum sağlayacak şekilde konumlanıyor. Köyün girişindeki yolun iki tarafında olmak üzere iki adet mezarlık bulunuyor. Kaynaklarda, 1940’lı yıllara kadar iki mezarlığın birleşik olduğu ancak sonrasında yeni yapılacak yol sebebiyle bölündüğü belirtiliyor. Köyün geleneksel dokusunu, meydanlar, yapılar, avlular, müştemilatlar, yollar ve zeytinlikler oluşturuyor.

Köyde bulunan taş sokaklar, eğrisel ve topografyaya uygun şekillenirken, yapılar ve avlu duvarları ile sınırlanıyor. Sokakların ortasından yağmur sularını toplamak amacıyla hafif eğimli bir su yolu geçiyor. Köydeki yapılar, genellikle dikdörtgen planlı ve farklı giriş kotlarıyla bir araya geliyor. Böylece köy, kendine özgü bir doku kazanıyor. Köye bağlanan ana yolların genişliği 5-6 metre arasında, parke taşından oluşan ara bağlantı yollarının genişliği ise 3-4 metre aralığında değişiyor. Genişlikleri 1-2 metre olan bazı tali yollar ise yalnızca yapılara ulaşmak için kullanılıyor. Yapılar, birbirinin güneşini ve rüzgarını engellemeyecek şekilde konumlanıyor.

Adatepe’deki evlerin büyük kısmı 2 katlı, bazıları ise bodrum kat ile beraber 3 katlı olarak karşımıza çıkıyor. Az sayıda bulunan tek katlı evler ise daha önce müştemilat veya mutfak olarak kullanılırken restorasyon sonrasında konut olarak kullanılmaya başlanıyor. Bodrum katı bulunan evlerde, bodrum katın yarısı sokak kotunun üstünde yer alırken diğer yarısı sokak kotunun altında yer alıyor. Bodrum katlar genellikle zeytin gibi ürünleri saklamak amacıyla kullanılıyor ve tavan yükseklikleri diğer katlara göre daha düşük olacak şekilde inşa ediliyor.

Köydeki yapılar, genellikle parsel sınırına dayanacak şekilde, çevresi taş duvarlarla örülmüş bahçelerin içine inşa ediliyor. Yapıların bir ya da iki cephesi de genellikle bahçe duvarı işlevi görüyor. Böylece sokaklar, evlerin pencerelerinden rahatlıkla izlenebiliyor. Bahçelerde genellikle tek giriş bulunuyor. Ancak iki ya da daha fazla sokağa cephesi olan bahçelerde birden fazla giriş kapısı görülüyor. Birden fazla girişe sahip olan evlerdeki ikincil kapılar, servis kapısı ya da hayvanların giriş-çıkış kapısı olarak kullanılıyor. Evlerin bahçelerinde ahır, tuvalet, fırın, sarnıç ve kuyu gibi elemanlar bulunabiliyor. Aynı zamanda bazı bahçelerde ihtiyaca bağlı olarak sonradan eklenen ikincil bir konut da inşa edilebiliyor.

Adatepe Köyü’nde eskiden sadece Müslüman halkın yaşadığı Yukarı Mahalle’deki evlere mahremiyeti sağlamak amacıyla avludan ulaşım sağlanıyor. Rum halkının yaşadığı Aşağı Mahalle’deki evler ise sokak ya da bahçeyle doğrudan ilişki kuruyor. Eskiden sokakla direkt ilişki kuran bazı yapılara, restorasyon sonrasında bahçe duvarları eklenerek mahremiyetin artırıldığı görülüyor.

Adatepe’deki yapıların bahçe kapıları genellikle çift kanatlı oluyor ve ahşap malzeme kullanılıyor. Bazı yapılarda demir kullanılan bahçe kapıları da görülüyor. Kapılar genellikle düz lentolu olarak karşımıza çıksa da az sayıda yuvarlak kemerli demir bahçe kapıları da bulunuyor. Aynı zamanda kapıların çoğunda kiremit malzeme kullanılan saçaklar göze çarpıyor. Kapıların yanında genellikle işlevsel ek birimler bulunuyor. Bu işlevsel birimlerin tuğla ile örülmüş bacaları da kapıların hemen yanında konumlanıyor. Kapısı direkt sokağa açılan kapılar daha renkliyken, bahçe kapılarının genellikle daha sade ve boyasız olduğu görülüyor.

Yapıların kapıları genellikle ahşap ve çift kanatlı olarak kullanılıyor. Kapılar, tepe pencereli ve penceresiz olmak üzere ikiye ayrılıyor. Tepe pencereleri düz lentolu olabildiği gibi bazı kapı örneklerinde yuvarlak ya da basık bir kemer de bulunduğu görülüyor.

Kapıların bazılarında tepe penceresi üzerinde demir parmaklıklar bulunuyor. Bu parmaklıklar genellikle siyah ve süslemeli şekilde karşımıza çıkıyor.

Tepe penceresi bulunmayan kapılar masif ya da camlı olmak üzere ikiye ayrılıyor. Camlı kapılarda genellikle camın önünde ferforje parmaklık bulunuyor. Düz masif kapılar ise genellikle boyalı olarak karşımıza çıkıyor. Ayrıca geleneksel Adatepe konutlarında demir kapı tokmakları da göre çarpıyor.

Adatepe’deki tarihi konutların pencereleri ahşap doğramalı ve genişlikleri 70-100 cm arasında olacak şekilde değişiyor. Pencereler genellikle dikdörtgen şekilli olsa da kare şekilli pencereler de bulunuyor. Pencereler genellikle çift kanatlı ve taş alınlıklı olarak inşa ediliyor. Köyün geleneksel yapılarında hem söveli hem de sövesiz pencerelere rastlanıyor. Sövesiz pencereler genellikle açılır iki kanattan ve üstte sabit tek kanattan oluşuyor. Sadece iki kanatlı pencere türleri olduğu gibi, üstteki kanadın açıldığı örnekler de bulunuyor. Son zamanlarda yapılan restorasyonlar sonrası kapılar ve pencereler genellikle aynı renkte kullanılıyor. Görselliği arttırmak amacıyla pencere altlarında devam eden ahşap süslemeler göze çarpıyor.

Restore edilen yapılara ahşap kepenkler eklendiği görülüyor. Bu kepenkler çift kanatlı ahşap elemanlar olarak kullanılıyor. İki yana doğru açılan kapaklar sövenin iki kenarına monte edilen demir kancalarla sabitleniyor. Kapakları sabitlemek için kullanılan elemanlar bazı yapılarda farklılık göstererek kapağın iç yüzeyine monte ediliyor veya farklı bir kilit sistemi kullanılıyor.

Köyün yapılarında bulunan balkonlar cephelerin yan ve orta akslarında bulunuyor. Genellikle üç tarafı demir korkuluklarla çevrili olan balkonlar, taş payanda, ahşap konsol ya da süslemeli elemanlarla taşınıyor. Bazı balkonların, yapının cephesi boyunca devam ettiği görülüyor.

Adatepe Köyü’ndeki geleneksel konut tipinde, çatılar kırma ya da beşik çatı olarak inşa ediliyor. Ahşap karkas sistemde inşa edilen çatıların üstleri kiremit ile kaplanıyor. En çok rastlanan kaplama alaturka kiremit olsa da marsilya tipi kiremitler de görülebiliyor. Yapıların bahçelerinde bulunan tek katlı ek birimler genellikle teras ya da beşik çatılı olarak kullanılıyor. Özgün hali düz toprak damlı olan çatıların üstleri günümüzde seramik veya mermer ile kaplanıyor. Ayrıca yapılarda çatı hizasında dışarı taşan ahşap ya da tuğlasaçaklar bulunuyor.

Adatepe’deki hemen hemen her yapıda bir dekoratif öğe bulunuyor. Yapılarda sıkça rastlanan silmeler, mimari süslemelere bir örnek olarak karşımıza çıkıyor. Aynı zamanda kapı tokmakları, pencereleri sabitlemek için kullanılan elemanlar, duvarlarda ve çatılarda yer alan küçük süslemeler, renkli pencere ve kapılar da ziyaretçilerin oldukça ilgisini çekiyor.

Adatepe Kentsel Sit Alanı’nda yer alan yapıların hepsi yığma kagir yapılar olarak karşımıza çıkıyor. Geleneksel yapılar, moloz ya da kesme taşın killi toprak harç ile bir araya getirilmesiyle inşa ediliyor. Cephelerdeki taşların genellikle dikdörtgen kesitli olduğu görülüyor. Yapılarda genellikle Arıklı ve Nusratlı köylerindeki ocaklardan çıkarılan sarı renkli, dayanıklı taşlar kullanılıyor. Yapıların iç duvarları 15-20 cm kalınlığında ve sıvalı oluyor. Yapıların dış cephesi büyük çoğunlukla sıvasız olsa da bazı cephelerde zemin katın ya da üst katın sıvalı olduğu görülebiliyor. Sıva kullanılan cepheler beyaz veya bej renge boyanıyor. Yapıların doğrama, çatı, kat döşemesi, merdiven basamakları gibi bölümlerinde ise meşe, ardıç veya çam ahşap malzeme kullanılıyor.

Adatepe; kendine has mimariye sahip taş evleri, taş sokakları, yeşil ve mavi manzarası, otlu dondurması, burada yaşayan yerli halkı ve tatlı köpekleriyle Türkiye’de mutlaka ziyaret edilmesi gereken köyler arasına adını yazdırıyor.