İstanbul Üniversitesi Gözlemevi

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde yeni kurulan ülkenin kalkınmasını ve gelişmesini destekleyecek pek çok adım atılıyor. Bu adımlar mimarideki yenilik çalışmalarıyla yeni bir boyut kazanıyorken ülkede daha önce olmayan ve modern ihtiyaçlara cevap veren yapılar inşa edilmesi gereksinimi doğuyor. Eğitimde de o dönemin ihtiyaç ve gerekliliklerine uygun düzenlemeler yapılmaya başlanıyor ve bu düzenlemelerin başında İstanbul Üniversitesi’nde yapılan değişiklikler geliyor. Birçok tarihçi tarafından kuruluşu 1453 yılındaki fethe ve sonrasında Fatih Sultan Mehmet’in emriyle kurulan medreselere dayandırılan İstanbul Darülfununu, 31 Temmuz 1933 günü Türkiye Büyük Millet Meclisinin kabul ettiği 2252 sayılı kanunla "İstanbul Üniversitesi" adıyla yeni bir yükseköğretim kurumuna dönüşüyor. Bu eğitim kurumu yeni eğitim tekniklerinin kullanılması ve araştırmacı ruhun bilimle desteklenerek yeni çalışmalara yer açması sebebiyleöne çıkıyor. Yeni anlayış çerçevesinde bir eğitim kurumuna dönüşmeden önce Dr. Kenan Erim,Cenevre Üniversitesi’nde eğitim profesörü olarak çalışan Dr. Malche ile bir rapor hazırlıyor. Bu raporun da göz önünde bulundurulduğu Üniversite Reformu sonrasında İstanbul Üniversitesi’nde, uzay araştırmalarını destekleyecek bir astronomi enstitüsü kurulmasına karar veriliyor.ü

Dr. Malche, Astronomi Enstitüsü’nün çağın gerekliliklerini karşılayabilmesi adına o dönemde Berlin-Postdam'da Einstein Enstitüsü’nün direktörü olan ve Berlin Astrofizik Gözlemevi’nde çalışan Prof. Dr. E.F. Freundlich ile iletişim kuruyor. Alman ekspresyonizminin en önemli örneklerinden biri olan Einstein Kulesi, Erich Mendelsohn tarafından tasarlanıyor. Amorf kütlesiyle dikkat çeken kulenin Einstein’ın izafiyet teorisini yansıtan bir yapı olması ve yapının işlevini destekleyen dinamik bir forma sahip olması hedefleniyor. Bu projede mimar ile iş birliği içinde çalışan Freundlich bir astrofizikçi olarak ihtiyaç programı çıkarma ve işleve net çözümler bulma konusunda kendini geliştiriyor. Bu yapının tamamlanmasının üzerinden çok az bir zaman geçtikten sonra 1933-1934 ders yılının başında Freundlich, İstanbul Üniversitesi’nde kurulan Astronomi Enstitüsü’ne müdür olarak davet ediliyor. Böylece üniversite için çalışmalarına başlıyor. Üniversitenin ana binasının bahçesine ufak bir gözlemevi kurulması gerektiğini iletmesinin ardından bir proje süreci başlatılıyor. Projenin hazırlanması için de Mimar Arif Hikmet Holtay ile anlaşılıyor.

Türkiye’de benzeri bulunmayan bir yapıyı tasarlama süreci Holtay’ın adının öne çıkmasını sağlıyor. Mimar, 1934 yılında projesini hazırladığı Gözlemevi’nde, çağdaşı olduğu projelerden esinlenerek Bauhaus’un da etkisiyle kendi mimari anlayışı çerçevesinde bir konsept hazırlıyor. Dönemindeki diğer yapılardan çok farklı bir işleve sahip olan yapı, fonksiyonelliği ön planda tutan tasarımıyla yıllar boyu öncü olma durumunu koruyor. Yapının tasarım aşamasında Prof. Dr. Freundlich ile iş birliği içinde çalışan Holtay, disiplinlerarası çalışma konusu için örnek niteliğinde bir proje çıkarıyor ortaya.

İstanbul Üniversitesi Beyazıt Kampüsü’nün içinde ana giriş kapısına yakın bir yerde konumlanan Gözlemevi’nin uygulamasını Yük. Müh. Ekrem Hakkı Ayverdi üstleniyor. 1935 yılının Aralık ayında temeli atılan yapı, 6 ay gibi kısa bir zamanda tamamlanıyor. Arif Hikmet Holtay, taban alanı 20 metreye 10 metre olan yapıyı simetrik bir plan şeması ile kurguluyor. Yapıdaki farklı geometrik kütlelerin birlikte uyum içinde yerleştirildiği dışarıdan algılanabiliyor. Mimar, Almanya’da birebir deneyimleyebildiği Bauhaus’un da etkisiyle sade ama işlevsel bir tasarıma imza atıyor. Betonarme sistemin getirdiği imkanların kullanıldığı yapıda, geniş ve serbest mekanlar elde ediliyor.

Gözlemevi’ne uzaktan bakıldığında ilk olarak dikkat çeken gözlem kulesi ve teleskop, bakır kubbeli silindirik kütlenin içinde yer alıyor. Dairesel planlı bu kısımda çatı ahşap bir konstrüksiyon ile inşa ediliyor. Ayrıca teleskop ile 360 derece bir gözlem yapılabilmesi için çatı, manuel bir kol ile kendi ekseni etrafında döndürülerek açılabiliyor. Zemin ve bodrum katla birlikte toplam 3 kattan oluşan yapıda giriş bu gözlem kulesinden veriliyor. Girişin hemen ardından hole açılan mekanlara ulaşılıyor. Yapının içinde enstitü direktörü ve çalışanları için ayrılan üç oda, seminer ve dersler için ayrılan oda ve araştırmacılar için hazırlanan kütüphane bulunuyor. Bodrum katta ise yapının ihtiyaçlarını karşılayabilecek diğer mekanlar yerleştiriliyor.

Teleskopun yerleştirildiği gözlem kulesinin sağlamlığını artırabilmek ve gerekli müdahalelerin hzılıca yapılmasını sağlayabilmek adına kulenin kendine ait temeline bodrum kattan ulaşılabiliyor. Katları birbirine bağlayan merdivenler bu kulenin karşısına yerleştiriliyor. Merdiven kulesi bol ışık alacak bir pencere kurgusuyla tasarlanıyor. Bauhaus ekolünün yapılarında görülen yatay pencere bantlarına ve köşe pencerelere yapıda yer veriliyor. Camlar ile sağlanan şeffaflığın yanı sıra geometrik derzlerle cepheye hareket katılıyor.

Holtay’ın hem modern mimari ilkelerinden yararlandığı hem de işlevselliği ön planda tuttuğu bu tasarım plan şeması ve rasyonel tutumuyla öne çıkıyor. Mimarın sadece kütle tasarlamadığı, iç mekan tasarımıyla da detaylı bir şekilde ilgilendiği bu yapıda mobilyadan kapı koluna pek çok öğede imzası bulunuyor. Küçük bir gözlemevinin inşa edilmesi düşüncesiyle başlayan bir süreç, ülkede öncü bir yapının tasarımıyla değer kazanıyor.

Arif Hikmet Holtay tarafından örnek bir yapı olarak tasarlanan Gözlemevi, zamanla üniversite için yetersiz kalmaya başlıyor. Ana yapının etrafına eklenen yapılar ile Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü için daha geniş bir alan elde ediliyor. Ancak tüm bu müdahalelere rağmen yapıların teknolojik anlamda geride kalması ve o günün ihtiyaçlarına cevap verememesi daha farklı çözümler üretilmesini gerektiriyor. İÜ Rektörlüğü Yapı İşleri Teknik Daire Başkanlığı, 1999 depremi ile beraber yıpranan binalar için yeniden yapılandırılma çalışmalarını başlatıyor. 2010 yılında bir ihale gerçekleştirilerek mevcut eski yapıların yıkılıp yeniden yapılmasına ve Cumhuriyet’in önemli yapılarından biri olan Gözlemevi Binası’nın restore edilmesine karar veriliyor. AD Mimarlık’ın hazırladığı ve Kültür Varlıkları Korunma Kurulu’nun onayladığı proje, ihaleyi kazanan Yapım İnşaat – SGM İnşaat Ortaklığı ile 2011 yılı Kasım ayında uygulanmaya başlanıyor. Taban alanı yaklaşık 1300 metrekare olan yeni yapı bloğu betonarme sistemle inşa ediliyor. Zemin ve bodrum kat ile beraber 3 kattan oluşan yapıda dört blok bulunuyor. Bu yapı blokların içinde planetaryum, gözlemevi, gözlem terası, 72 ve 144 kişilik 4 adet amfi, laboratuvarlar, seminer odası, kantin, kütüphane, öğretim görevlisi odaları, teknik atölye, sığınak gibi mekanlar yer alıyor. Restorasyonu ve yeni binaların yapım çalışmaları 2013 yılı Mayıs ayında sona eren proje değiştirilmiş ve ama önemini koruyan haliyle öğrencilerin araştırmalarına mekan sağlamaya devam ediyor.