Konut kooperatifçiliğinin ilk örneklerinden biri: Hukukçular Sitesi

Hukukçular Sitesi, Kaynak: Arkitekt Dergisi.
Hukukçular Sitesi, Kaynak: Arkitekt Dergisi.

Hukukçular Sitesi, konut kooperatifçiliğinin ilk örneklerinden biri olmasının yanı sıra tek bir blokta konut işleviyle birlikte sosyal tesis ve ticari alanları bir araya getiren yapısıyla öne çıkıyor. Şişli’de konumlanan yapı Haluk Baysal ve Melih Birsel rasyonalizminin bir parçası olarak görülüyor. Mimarlar Le Corbusier’in Unité d’habitation yapısını yorumlayarak bireyselliğin ön plana alındığı bir tasarım gerçekleştiriyorlar.

Hukukçular Sitesi’nin girişi. Kaynak: Gültekin Çizgen arşivi, Salt Araştırma.
Hukukçular Sitesi’nin girişi. Kaynak: Gültekin Çizgen arşivi, Salt Araştırma.

Cumhuriyet ilan edildikten sonra konut üretimi ikinci planda kalsa da imar planlarının hazırlanma süreci ile birlikte 1930’lu yıllarda devlet eliyle konut inşaatına yönelik girişimler yapılmaya başlanıyor. Bu girişimler, benimsenen ideolojilerin sağlamlaştırılması amacı güttüğü için işçi ve köylü konutlarının üretilmesi odağıyla gerçekleştiriliyor. II. Dünya Savaşı başlayınca politikalar yavaşlıyor ancak savaşın ardından sanayileşme hız kazanıyor ve işçi sınıfına yönelik konut talebinin karşılanması devletin sorunlarından biri oluyor. Kayseri, Ereğli, Nazilli, Hereke ve İzmit gibi bölgelerdeki fabrikalar için konut yapıları üretiliyor. İşçi sınıfı dışında memur ve ordu üyeleri için de devlet eliyle uygulamalar yapılıyor. Nüfusun hızlı artışı ile birlikte tekil konut ölçeği bırakılarak barınma ihtiyacını karşılayacak çok katlı tipolojilerin üretimine başlanıyor. 1950’li yıllara kadar apartmanlarda tekil mülkiyet söz konusu olduğu için konut, devlet eliyle ya da üst gelir grubunun kişisel girişimleriyle inşa edilebiliyor. Ancak liberal ekonominin benimsenmesiyle birlikte toplumsal hayatta da değişimler oluyor ve kentlerde artan konut ihtiyacını karşılamak amacıyla 1954’te bir parsel üzerinde birden fazla kişinin hak sahibi olabilmesi durumunun önü açılıyor. Kat mülkiyetinin kurumsallaşması sonucunda Konut Kooperatifçiliği ve Kat Karşılığı Müteahhitlik gibi oluşumlar meydana geliyor.*

Yapının vaziyet planı çizimi. Kaynak: Arkitekt Dergisi.
Yapının vaziyet planı çizimi. Kaynak: Arkitekt Dergisi.

Konut kooperatifçiliğinin önemli örneklerinden biri olan Hukukçular Sitesi, Haluk Baysal ve Melih Birsel tarafından tasarlanıyor. Türkiye’deki çok katlı apartmanların ilklerinden biri olan yapının projesi için 1958’de görüşülse de askeri darbe nedeniyle yapımı uzuyor ve inşaat 1967’de tamamlanıyor. Şişli’de Büyükdere Caddesi üzerinde yer alan yapı günümüzde konut işlevinin yanı sıra ticari amaçla da kullanılıyor. Ayrıca yapının içinde konumlandırılan sosyal tesis ve teknik servis birimleriyle birlikte Türkiye’de site yaşamını tek bir kütlede toplayan ilk yapı oluyor.

Hukukçular Sitesi cephe çizimleri. Kaynak: Arkitekt Dergisi.
Hukukçular Sitesi cephe çizimleri. Kaynak: Arkitekt Dergisi.

Batı ve güney cephesinden denizin izlenebileceği şekilde konumlanan Hukukçular Sitesi’nin cepheleri arasında 7 metrelik bir kot farkı bulunuyor. Mimarlar üç tarafından yol geçen bu bloğun, kot farkını da kullanarak zemin ve altında kalan alanı değerlendiriyorlar. Ön cephesi 43 m, yan cepheleri 72 m, arka cephesi 35 m olan yapı 2860 metrekare üzerinde prizmatik bir kütle olarak inşa ediliyor.

Yapının iki cephesinin de gözüktüğü fotoğraf. Kaynak: Gültekin Çizgen arşivi, Salt Araştırma.
Yapının iki cephesinin de gözüktüğü fotoğraf. Kaynak: Gültekin Çizgen arşivi, Salt Araştırma.

Hukukçular Sitesi’nde 12 adet 117 metrekarelik monopleks(simpleks), 30 adet 147 metrekarelik dubleks ve 24 tane 151 metrekare büyüklüğünde semi dubleks yer alıyor. 3 tipolojinin yanı sıra 6 galerinin bulunduğu blokta monoplekslere galeri kotundan girilirken diğer konutlara iç merdiven sahanlığından ulaşılıyor. Tipoloji çözümleri farklılık gösterse de her daireye 3 yatak odası ve 2 ıslak hacim yerleştiriliyor. Ayrıca tüm dairelere -3. bodrum katında bir depo alanı tanımlanırken çocuk arabası ve bisiklet için park alanı da ayrılıyor. 66 dairenin ihtiyacını karşılayacak şekilde toplantı, eğlence salonları ile birlikte gençlik kulübü, havuz, açık ve kapalı teras alanları planlanıyor.

Hukukçular Sitesi cephe çizimleri.nKaynak: Arkitekt Dergisi.
Hukukçular Sitesi cephe çizimleri.nKaynak: Arkitekt Dergisi.

Rasyonel düşüncenin Türkiye mimarisine yerleştiği ve hümanistik hareketlerle birlikte bireylerin yaşamının ön plana çıktığı dönemde inşa edilen yapıda, sosyal tesislerin kurgulanmasıyla günlük yaşamın farklı anlarının göz önünde bulundurulduğu anlaşılıyor. Kullanıcıları tek tip mekanlarla sınırlandırmak yerine gelecekte oluşabilecek ihtiyaçların da düşünüldüğü bu blokta mimarlar, Le Corbusier’in erken dönem mimari üslubunu yorumlayarak bir sentez yapıyorlar. Kimileri tarafından bu yapının Unité d’abitation’ın bir kopyası olduğu iddia edilse de yapı içinde 3 farklı tipolojinin yer alması ve kullanıcılara seçim hakkı sunulması, Hukukçular Sitesi’nde bu projeden esinlenme olduğunu ancak üretimin mimarların yorumuyla yapıldığını gösteriyor. Melih Birsel Yapı dergisinde yer alan bir söyleşisinde durumu şöyle anlatıyor:

Pojenin müellifi her ne kadar bizim büromuzsa da maalesef benzerleri çok yapılmış. Ancak, Türkiye’de bu konsepti geliştiren bir proje çalışmasına rastlamadım. Bunun bir tek özelliği, esas sistem Le Corbusier’in Marsilya’da olan Unité d’habitation binasıdır. Fakat onunla bunun arasında yine bir fark vardır. Esas fark da şundan kaynaklanır; Corbusier’in Unité d’habitation’ında bütün daireler yarı dublekstir. Yani binayı boydan boya kat eden bir plan çözümüdür. Bizde ise yarı-dübleks, dübleks ve simpleks vardır. Bu kesit orijinaldir, Haluk’un hakkını vermek gerekir. Haluk bu konuda çok uğraştı.”**

Yapının plan tiplerini ve kesitini gösteren çizimler. Kaynak: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi, Serap Canoğlu Kocaman çizimi.
Yapının plan tiplerini ve kesitini gösteren çizimler. Kaynak: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi, Serap Canoğlu Kocaman çizimi.

2. Dünya Savaşı’nın ardından Marsilya’da üretilen Unite d’Habitation, konut ve sosyal alanları bir araya toplayan blok fikrive çatıyı bahçeleştirerek yarı kamusal hale getiren kurgusuyla bu proje için bir ilham kaynağı oluyor. Ancak bireyi öne alan yaklaşımı ve içindeki ticari alanları zemin kata yerleştirmesiyle proje, Unite d’Habitation’dan ayrılıyor. Yapının içindeki konut birimleri farklı işlevler için dönüştürülebilecek esneklikte kurgulanıyor. Baysal ve Birsel bu anlamda oturma odasının çocuk odasına dönüşümü, yemek odasının oturma odasına dönüşümü gibi çeşitlemelerin önünü açıyorlar. İç mekanda yerleştirilen paravanlar da esnekliği destekliyor ve mutfağın konut içinde daha geçirgen bir hale gelmesi hedefleniyor. Ayrıca konut birimleri ilerleyen dönemlerde ofis birimine de dönüştürülebiliyor. Günümüzde de bu birimlerden bazıları ofis olarak kullanılıyor.

Yapının zemin katında konut bloğu yerden yükseltiliyor ve zeminde açıklıklar kurgulanıyor. Ancak zamanla bu alanlar ticari işlevle kullanılarak dolduruluyor. Yapının inşa edildiği dönemde henüz çok işlek olmayan bir caddede verilen tasarım kararı, ilerleyen yıllarda bir sorun çözücü görevi üstleniyor. Üç boyutlu düşünüldüğünde masif bir kütle olan yapının bu etkisini azaltmak için kütlede geri çekilmeler ve teras alanları ile doluluk-boşluk dengesi sağlanıyor. Farklı konut tipolojilerinin kullanıldığı yapıda bu farklılık, cephede kendini gösteriyor ve böylece kütleye bir hareket katılıyor. Dublekslerin üst katı modülasyonda farklı bir dördüncü kat kurgularken bu dörtlü grup cephede 3 defa kendini tekrar ederek bir ritim oluşturuyor.

Dördüncü kattaki farklılığın algılanabildiği cephe fotoğrafı. Kaynak: Arkitekt Dergisi.
Dördüncü kattaki farklılığın algılanabildiği cephe fotoğrafı. Kaynak: Arkitekt Dergisi.

12 katlı masif bir kütlenin yapılması kimileri tarafından eleştirilmiş olsa da döneminde kooperatifçiliğin önemli örneklerinden biri haline gelen Hukukçular Sitesi, Haluk Baysal ve Melis Birsel’in rasyonalizminin bir parçası olarak mimarlık tarihine geçiyor. Dönemdeki güncel tasarım çalışmalarını takip eden mimarlar, ülkenin yeni gerekliliklerini de göz önünde bulundurarak site kavramına farklı bir yorum getiriyorlar. Yapı günümüzde pek çok değişikliğe uğrasa da halen Büyükdere Caddesi’nde görülebiliyor.

Yapının iç mekân fotoğrafları. Kaynak: Funda Uz arşivi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi.
Yapının iç mekân fotoğrafları. Kaynak: Funda Uz arşivi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi.

Yapının daha detaylı incelemesi “Haluk Baysal-Melih Birsel Mimarlık Pratiğinin Modern Mimarlık Mirası Kapsamında Değerlendirilmesi - Hukukçular Sitesi Örneği” başlıklı tezden okunabilir.

Uğur Tanyeli’nin Hukukçular Sitesi iç mekan çizimi, Kaynak: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi.
Uğur Tanyeli’nin Hukukçular Sitesi iç mekan çizimi, Kaynak: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi Yüksek Lisans Tezi.
Proje

Hukukçular Sitesi

Yeri

Büyükdere Caddesi, Şişli, İstanbul

Mimarı

Haluk Baysal & Melih Birsel

Proje başlangıç yılı

1960

Proje bitiş yılı

1967
KAYNAK / * CANOĞLU KOCAMAN, S. “HALUK BAYSAL-MELİH BİRSEL MİMARLIK PRATİĞİNİN MODERN MİMARLIK MİRASI KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ - HUKUKÇULAR SİTESİ ÖRNEĞİ”. YÜKSEK LİSANS TEZİ, MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ, 2019. **KESKİNBAŞ, N. VE ALBAYRAK, F. “MELİH BİRSEL’LE SÖYLEŞİ”. YAPI DERGİSİ, SAYI: 256, 2003, S. 45-51. YENİCE, M. “KONUT ÜRETİMİNDE UYARLANABİLİR TASARIM YAKLAŞIMLARI”. YÜKSEK LİSANS TEZİ, MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ, 2019. “HUKUKÇULAR SİTESİ”. ARKİTEKT MİMARLIK ŞEHİRCİLİK VE TURİZM DERGİSİ, S: 4 (305), 1961, S.13-18 305, 13-18. HTTPS://ARCHİVES.SALTRESEARCH.ORG/HANDLE/123456789/78258