Nevzat Sayın tarafından tasarlanan özgün yapı!

NSMH tarafından özenle tasarlanan Balçova Cemevi, İzmir’in Balçova ilçesinde, Korutürk Mahallesi, Havuzbaşı Sokak 24 numarada, İzmir Balçova Termal Tesisleri’nin karşısında konumlanıyor. Yapının inşaat alanı 1118 m², arazi alanı ise 1571 m² olarak karşımıza çıkıyor. Yapının giriş katında avlu,derslik (müzik odası), kütüphane, yemekhane, lokma odası, dede odası, renkli minderleri ile öne çıkan ibadet alanı (cem salonu), bodrum katında ise depo, gasilhane ve mutfak yer alıyor. Balçova Cemevi’nin tasarım ekibinde Nevzat Sayın’ın yanında Metehan Kahya, Sami Metin Uludoğan, Serheng Dellal gibi isimler de yer alıyor.

Balçova Cemevi, “her bireyin inançlarını özgürce yaşaması ve ibadetini gönül rahatlığı ile yapması, en temel insan haklarından birisidir” anlayışı doğrultusunda inşa edilmiş olmasıyla öne çıkıyor. İzmir Balçova Belediyesi tarafında inşa ettirilen yapı, ilçedeki önemli bir ibadet ve toplanma eksikliğini gideriyor. Yapı bünyesinde ibadet alanlarından yemekhanesine, sosyal donatı merkezlerine ve kütüphaneye kadar birçok işlevi barındırıyor.

Yeni Asır gazetesinde 01.12.2022 tarihinde yayınlanan Mehmet Demirci’nin Nevzat Sayın ile yaptığı röportajda Sayın tarafından yapı, “Cemevleri, biraz bilinmezliği olduğu için kapalı mekanlar sayılır. O yüzden cadde duvarını tamamen kapalı yaptım, bir delik bile yok. İçeri girerken kapalı bir yere girdiğinizi sanırsınız ama birden sizi başka bir ortam karşılar: Ortadaki dairesel avlu ve açıklık, aslında Semah’ın dönme hareketini hatırlatır. Bulunduğumuz coğrafyanın tipik ağaçları olarak zeytin ve selvi dikildi. Ortadaki havuzda, "kalem fıskiye" denen incecik anlamlı bir fıskiye yer alır. Cem evinde üç temel şey var: Birlikte yemek yemek, bilgilenmek ve ibadet.Meydan evi, kütüphane ve aş evi bunlar için. Meydan evi apayrı özelliğe sahip. Alevilikte kapı ve eşik çok önemlidir, onun için meydan evinin kırmızı aşı boyalı kapısı eşikli bir kapıdır. Meydan evinin penceresi yok, gizlilikten mülhem olarak böyle tasarladım” şeklinde tanımlanıyor.

Nevzat Sayın’ın bütün mistik öğretilere ve çeşitli inanışların mistik mekân anlayışlarına karşı meraklı bir mimar olduğu biliniyor. Sayın’ın söz konusu bu ilgisi yapının tasarımının belirleyici unsuru oluyor. Bir bilye üzerinde dönen zarif bir tasarıma sahip Cemevi kapılarının dikmelerle 12’ye bölünmesi Alevi geleneklerine gönderme yapmasıyla dikkat çekiyor. Alevilikte 12 sayısı ve 12 imam kavramı önemli bir yer tutuyor. 12 İmam, Şii İslam'da Hz. Muhammed'in ve Hz. Ali'nin soyundan gelen 12 lideri temsil ediyor ve Aleviler tarafından kutsal kabul ediliyor. Söz konusu liderlerin her biri, Alevi inancında ahlaki ve manevi bir ideal olarak görülüyor. Alevilikte 12 sayısının önemi, bu 12 İmam'ın varlığına dayanıyor. Cemevi’nde yer alan koridorda yol erkanı göndermesi olduğu düşünülüyor. Alevilikte "yol erkanı", Alevi inanç ve pratiklerinin genel anlamda yaşam biçimini ve dini ritüellerini ifade ediyor. Bu ifade, Alevi topluluğunun birlik, kardeşlik ve ahlaki değerler üzerinde duran bir yaşam biçimini takip etmesi anlamına geliyor.

Nevzat Sayın, piramit formunun ortaya çıkışını,“dört kapıdan bir kubbe oluşturabilir miyim dediğimde, kubbeye değil piramidal bir yükseltiye geldim.” şeklinde açıklıyor. Balçova Cemevi yapısında yer alan tepe ışıklarına sahip 3 adet piramitten biri yemekhane, biri kütüphane diğeri ise cem salonu fonksiyonlarını içinde barındırıyor. Cem salonunun çatısında yer alan açıklıklar bazen saatlerce süren cem törenlerinde doğal havalandırmayı sağlıyor. Söz konusu piramidal görüntü Alevi öğretisinin temelini oluşturan "dört kapı"yı temsil ediyor. Örtülü tavanın piramidal formunu net bir şekilde taşıyan dört kavisli kesik piramit, hem Aleviler için önemli olan "dört kapı" kavramına hem de kapalı olması nedeniyle duvarlarına pencere açamadığımız "meydan"a giren ışığın gökyüzüyle kurduğu bağlantıya işaret ettiği için kütleyi aradığımız forma dönüştürüyor. Alevilikte "dört kapı" kavramı, Alevi inanç yolunun; Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat şeklinde adlandırılan dört aşamasını temsil ediyor. Şeriat aşaması genel ahlaki kuralları ve sosyal düzeni temsil ederken, tarikat aşaması daha derin bir manevi anlayışı temsil ediyor. Marifet aşaması, kişinin kendini ve Tanrı'nın varlığını anlamasını, son aşama olan Hakikat ise, en yüksek manevi gerçekliğe ulaşmayı temsil ediyor.

Cemevleri ibadet ile toplumsal etkileşimi harmanlayan bir yapıya sahip olmalarıyla biliniyor. Türkiye coğrafyasında kendilerini gizleyerek yaşamlarını sürdürmeye çalışan Alevilerin toplanma yerleri ve ibadethaneleri olan cemevleri, kitlesel bir etki olarak cemevi olmanın hiçbir işaretini taşımıyor. İlk bakışta cemevlerinin kütlesi okunaksız olsa da iç mekân kurgusu ayırt edici özelliklere sahip olmasıyla dikkat çekiyor. “Tütekli Tavan” olarak adlandırılan üst üste bindirilmiş piramidal çatı örtüsü, diğer yapı türlerinde de görülüyor olsa da cemevlerinin karakteristik örtü sistemi olarak kabul ediliyor ve diğer yapılar gibi iki ya da dört eğimli bir çatı ile dışarıdan görünmeyecek şekilde örtülüyor. Tütekli şeklinde isimlendirilen tavanın piramidal formunu belirgin bir şekilde taşıyan dört eğimli kesik piramit, hem Aleviler için önemli olan "dört kapı" kavramını vurgulaması nedeni ile duvarlarında pencere açılamayan meydana tepeden giren ışıkla gökyüzü bağlantısına işaret etmesi doğrultusunda kütleyi aranan bir forma dönüştürüyor. “Geleneksel olarak köyde sürdürülen ve Alevi olmayanlara kapalı olan söz konusu Cemevi denilen geleneksel ibadethaneler, 1950'lerde kırdan kente göçle birlikte kentlere gelen Aleviler için yeni koşullarda, okunaklı bir şekilde kentlerde nasıl inşa edilmelidir?” sorusu Balçova Cemevi yapısının tasarımının başlangıç noktasını oluşturuyor.

Bu projeyi tasarlarken NSMH mimarlarının Malatya'nın Onar Köyü'nde bulunan 13. yüzyıldan kalma Büyük Ocak Cemevi yapısından ilham aldıkları biliniyor. NSMH, tasarıma, “Büyük Ocak Cemevi yapısınıniç kurgusu gibi bir mekâna sahip bir yapının dış cephesi nasıl olurdu?”, olabilseydi bu iç mekânı okunaklı bir şekilde ifade eder miydi? sorusuyla başladığı biliniyor. Kütüphane ve Aşevi de planlarından gelen farklı ölçü ve biçimlerle olsa da yine tepelerinde gökyüzü olacak şekilde kesik piramitlerle örtülüyor. Balçova Cemevi’ndeki yer alan tüm birimleri birbirine bağlayan, yola tamamen kapalı ve istenildiğinde parka doğru açılabilen iç avlu, Alevi Semahı’nın dönülerek yapılan dairesel formu esas alınarak tasarlanıyor.

Yapıda bulunan dikkat çekici mahallerden olan Dede Odası ve Lokma Odasına odaklanırsak; Lokma Odası ve Dede Odası, cemevinin karakteristik mekanlarından ikisini oluşturuyor. Lokma odası, Alevi inançlarına göre paylaşmanın ve sevginin simgesi olan "lokmanın" dağıtıldığı yer olarak karşımıza çıkıyor. Dede Odası ise, Alevilikte "dede" denilen din adamlarının özel odası olarak kullanılıyor. Dede, Alevilikte önemli bir rol oynuyor. Dedeler, genellikle Alevi toplumunda manevi liderlik ve rehberlik görevini üstleniyor. Bu liderler, genellikle Alevi inancına göre "Ocakzade" ailelerinden geliyor ve bu ailelerin, Hz. Ali ve onun soyundan geldiğine inanılıyor. Dede odası, dedenin görevlerini yerine getirdiği bir alan olarak cemevlerinde yer alıyor.

Alevilerin genel tanımlayıcı sıfatlarından biri olan ve Alevi olmayanlar tarafından zaman zaman olumsuz bir itham olarak kullanılan Kızılbaş, NSMH’nin inadına kızıl bir yapı inşa etmesinin bir nedeni oluyor. NSMH tarafından Balçova Cemevi, “Derdimiz bir gelenek üretmek değil, ona tutunarak yeni bir şey yapmaktı ve şimdi tüm bu basit ve yalın akıl yürütmelerle elde ettiğimiz yapı, geleneksel temalara dayanmakla birlikte, bugüne ait bir yapı olmanın yanı sıra zamansız bir yapı gibi görünüyor.” şeklinde tanımlanıyor. NSMH tarafından Balçova Cemevi yapısının tasarım amacı ise yeni bir gelenek üretmek yerine var olan Alevi geleneğini referans alarak basit, yalın anlayışta güncel, zamansız ve yeni bir tasarım ortaya çıkarmaktır şeklinde tanımlanıyor.