Sıkça önünden geçilen ve merak o yapı: Botter Apartmanı

İstanbul'daki en eski ve en önemli Art Nouveau yapılar, ünlü İtalyan mimar D’Aronco tarafından tasarlanıyor. Bu yapılar İstanbul eliti ve Osmanlı İmparatorluğu için inşa ediliyor. Kısaca D’Aronco’dan bahsetmek gerekirse, 1857 yılında, İtalya ile Avusturya arasındaki sınır bölgesinde konumlanan Gemona’da dünyaya geliyor. İlkokuldan sonra eğitimine Gemona Sanat ve Zanaat Okulu’nda devam ediyor. 1871’de, Graz’da inşaat işleriyle uğraşan babasının tanıdığı olan bir inşaatçının yanında duvarcı olarak çalışıyor. Graz’da çalışırken bir taraftan da üç yıl süresince başarılı yapı ustaları yetiştiren, Johanneum Baukunde adlı Yapı Meslek Okulu’nda eğitimini sürdürüyor. Erken yaşta babasının şantiyesinde çalışma fırsatı bulan D’Aronco, Graz’da da yapım bilgisini ve maharetini ileri seviyeye taşıyor. D’Aronco, Torino’daki askerliği süresince ise ahşap yapımı üzerine tecrübe ediniyor. Askerlik görevinden sonra, Venedik Akademisi’nde mimarlık eğitimi alıyor. 1880 yılında, oldukça yüksek notlar alarak Venedik Akademisi’nden mezun olan D’Aronco’nun 1890 ve 1891 yılında İtalya’da gerçekleştirmiş olduğu başarılı sergiler, İstanbul Sergisi’ne davet edilmesine neden oluyor. 1896 yılında açılması planlanan Osmanlı Tarım ve Sanayi Sergisi’nin (Dersaadet Ziraat ve Sanayi Sergi-i Umumisi) projelerini gerçekleştirmek için İstanbul’a davet ediliyor. D’Aronco’nun İstanbul’a ilk olarak 1893 yılında, 36 yaşındayken gelmiş olduğu ve projelerini hazırlamış olduğu biliniyor. Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu’nda sergilenmiş olan resimler ve maketlerin beğenilmesi üzerine, D’Aronco tarafından hazırlanmış olan proje, Sultan II. Abdülhamid tarafından kabul ediliyor, ancak 10 Temmuz 1894 tarihinde, İstanbul’da gerçekleşen büyük deprem nedeni ile iptal oluyor.

D’Aronco’nun II. Abdülhamid’in tahttan düşeceği zamana kadar, 1893 ile 1909 yılları arasında İstanbul’da faaliyet göstereceği 16 yıl, deprem sonrasında büyük tarihi yapıların onarımını yapmak üzere görevlendirilmesi ile başlıyor. Yapıların onarımı süresince D’Aronco, İstanbul’daki Türk dönemi yapılarını da öğrenme fırsatı buluyor ve tasarımlarına ilham kaynağı ediniyor. 1903 yılında inşa edilmiş ve 1958 yılında yıkılmış olan, Karaköy’deki Karamustafa Paşa Mescidi, 1903 yılında Kuzey Afrikalı Şazeli tarikatına üye bir Şeyh için inşa edilmiş, Beşiktaş’ta konumlanan, içinde kitaplık, türbe ve çeşme bulunduran bir başyapıt niteliğine sahip Şeyh Zafir Kompleksi, Galata’da bulunan Laleli Çeşme, Sultanahmet’te bulunan 1900 yılında inşa edilmiş olan Yeniçeri Müzesi, Beyoğlu’nda bulunan 1900 yılında inşa edilmiş olan Yetimhane ve İstiklal Caddesi’nde bulunan Botter adlı apartman, D’Aronco’nun başlıca eserleri arasında yer alıyor. D’Aronco, bu dönemde hem sarayın hem de Evkaf Nezareti’nin mimarı olduğu için Art Nouveau’nun yaygınlaşmasında önemli katkılarda bulunuyor.

D’Aronco tarafından 20. yüzyıl başında tasarlanmış olan Botter Apartmanı, Şeyh Zafir Türbe ve Kitaplığı, Laleli Çeşme, Karaköy Mescidi ve Memduh Paşa Kitaplık ve Silah Koleksiyonu gibi yapıların, iki boyutluluk ve çizgisellik içeren, dik açılardan ve düz çizgilerden meydana gelen yoğun süslemeden arınmış, yalın, rasyonalist, geometrik bir düzen içinde olduğu karşımıza çıkıyor. Bu yapılar, cephe elemanları ve düzenlemeleri incelendiğinde, Mackintosh’un tasarımları ile de benzerlikler gösteren, Art Deco’nun öncü tasarımları şeklinde de nitelendirilebilecek Geometrik Art Nouveau üslubunu işaret ediyor. D’Aronco, 1900’lü yılların avangart çizgisine sahip tasarımıyla önceki yapılarına hâkim olan Eklektisist ve Historisist yaklaşımdan Botter Apartmanı tasarımı itibariyle uzaklaşıyor.

Botter Apartmanı, İstanbul’da Art Nouveau üsluba sahip tarihi bilinen en eski ve en önemli yapı olmasıyla dikkat çekiyor. Osmanlı Sarayı’nın da baş mimarı olan İtalyan mimar D’Aronco tarafından 1900 ile 1901 yılları arasında Padişah II. Abdülhamid’in resmi terzisi olan Hollandalı J. Botter için “Moda Evi” olması amacı ile büyük aile konutu şeklinde tasarlanıyor. İstiklal Caddesi’nde (La Grand’e Rue de Pera), 325 numarada konumlanan Botter Apartmanı, inşa edildiği dönemde sabaha kadar yanan çiçek lambaları ile meşhur oluyor. Apartmanın tasarımında Neo-Barok ögeler içeren Viyana Secession üslubunun izlerine rastlanıyor. Botter Apartmanı’nın tasarımında, Art Nouveau üslubunun Viyana ve Glasgow ekollerinin etkisi görülüyor. Yapının balkon demirleri Mackintosh’un tasarımlarını hatırlatırken, girişindeki dal ve yaprak istifinden meydana gelmiş olan süsleme grupları ise Viyana’da, Olbrich tarafından tasarlanmış olan Secession yapısındaki süslemeleri hatırlatıyor. Apartmanın, İstiklal Caddesi’ne bakan cephesindeki pilasterlerin bitiş kabartmalarında, taçlar halinde, pencere çerçevelerinin üst kısmında kullanılan gül motifi, stilize edilmiş hali ile kullanılıyor. Botter Apartmanı’nda, Olbrich tarafından tasarlanmış olan Secession yapısının süslemelerini hatırlatan baca yüzeyinden yukarı doğru çıkan defne ağacı motifi dikkat çekiyor. Botter Apartmanı’nda en yüksek süslü frizin en sağında ve en solunda yer alan kadın motifleri, Secession yapısının ön kapısında yer alan heykeller ile karşılaştırılabiliyor.

Botter Aparmanı’nda, Jean Botter’in atölyesi, işliği, prova salonu ve mağazalar, zemin kat, asma kat ve birinci kat arasındaki alanlarda konumlanmış olup geri kalan katlar ise aile bireylerine tahsis ediliyor. Otto Wagner’in Ankerhaus yapısında da görüldüğü gibi Botter Apartmanı’nın konut ve işyeri fonksiyonunu bir arada bulundurması, Viyana’da gelişen bir yapı türü oluyor. Batur tarafından Botter Apartmanı, “Apartman, oval planlı merdiveni, mağaza bölümünde defileler için düzenlenmiş asma katının eğrisel çizgili planı ile dar ve uzun arsanın kısıtlamalarını aşan ve içerde de Art Nouveau üslubunun mekânsal özelliklerini sunmaktadır.” şeklinde tasvir ediliyor. Yapının bu bölümü 1962 yılında ise yıkılıyor. Botter Apartmanı, D’Aronco’nun daha önce tasarlamış olduğu yoğun bezemeli yapılardan daha sade bir tasarım diline sahip olmasıyla dikkatleri üzerine çekiyor. Apartman D’aronco tarafından, eliptik planlı merdiven holü, eğrisel çizgili merdivenleri, sahanlıkları, merdiven korkuluları, vitraylı pencereleri, daire kapıları, asansör kabini ve demir kafesiyle, Art Nouveau mimarlığına özgü bir şekilde tasarlanıyor. Botter apartmanı gerek iç mekân tasarımı gerekse dış cephe bezemesi ve hemen her detayı ile hem döneminin hem de Art Nouveau’nun neredeyse tüm ipuçlarını veriyor.

İstanbul’daki Art Nouveau yapılar Avrupa ile kıyaslandığında özellikle dış cephenin renksiz olduğu görülüyor. Renk sadece, sofaları, balkonu, merdiven holünü ve girişleri ayırmak için vitraylarda karşımıza çıkıyor. Botter Apartmanı’nın birinci ve ikinci kat arasındaki pencerelerindeki vitraylarının günümüze kadar ulaşmış olması sevindiriyor. Birinci kattaki, Mackintosh tasarımlarını hatırlatan, Art Deco akımına ise göz kırpan vitrayda ince çizgilerle birbirine bağlanan kırmızı ve sarı stilize güller yer alıyor. Bu motiflerin zemini ise, asimetrik ince siyah çizgiler ile kırık beyaz ve rastgele maviye boyanmış şekilde tasarlanıyor. İkinci kattaki vitraylar da birinci kattakine benzer olmasıyla dikkat çekiyor. Söz konusu vitrayda yine kırık beyaz zemin üzerinde bir merkezden başlayıp, çapraz bir şekilde uzanan siyah ince çizgiler üzerinde stilize kırmızı ve sarı güllere büyük bir sarı daire eklenmiş olduğu görülüyor. Bu vitrayın da Mackintosh tasarımlarına göz kırptığı dikkatimizden kaçmıyor. Ferit Edgü’nün kurduğu, 1976-1990 yılları arasında sahipliğini ve editörlüğünü yaptığı Ada Yayınları ve Data Ajansı’nın, Botter Apartmanı’nın 3. Katında yer aldığı biliniyor. Yapının üçüncü katında, Ferit Edgü’nün odasına açılan, ahşap, çift kanatlı kapının sabit doğramaları ile kapı üstü dört bölümlü camında, turuncu-pembe baklava desenleri dikkat çekiyor.

Apartmanın giriş kapısının alt tarafında, 1925 yılından sonra Art Deco üslubunda değerlendirilen yapılarda görülen kademeli geometrik biçimli çıkıntılar bulunuyor. Tasarım bezeme anlayışı ile olduğu kadar simetrik cephenin yüzeysel kademelenmesi ve her iki köşede sağlanmış olan yükselme etkisi ile güçlü bir Secessionist etki sergilerken, Art Deco’nun öncülerinden Mackintosh tasarımlarını hatırlatan özellikleri nedeniyle de İstanbul’daki Art Nouveau’dan Art Deco’ya geçişin gözlemlendiği erken bir örnek olarak değerlendirilebiliyor.