Tezhip sanatında, Selçuklu Dönemi’nden bir güzel: Münhanî Motifi

Münhanî deseni yuvarlak dönüşlü eğrilerden meydana geldiği için, ismini Arapçada eğri çizgi anlamına gelen münhanî kelimesinden alır. Biçim olarak kuş tüylerinin veya balık pullarının üst üste sıralanmasına benzetilir. Bu motif, tezhip sanatında genellikle rûmî motifi ile birlikte kullanılır. Fakat rûmî veya diğer tezhip motifleri gibi bir hat üzerinde belirli aralıklarla sıralanmaz ve desen içinde kendinden başka bir motifin yer almasına izin vermez. Kompozisyonlarda birbirlerine bitişik halde yerleştirilir. Münhanî deseni bazen madalyon formunda bazen de bordür olarak, sanki birbirinin arkasından çıkacak gibi düzenlenir.

Münhanî motifi, etkili olduğu dönemde kitap sanatlarında yer aldığı gibi mimari tezyin unsuru olarak da kullanılır. Selçuklu taş işçiliği geleneği, Büyük Selçuklulardan, Anadolu Selçuklularına doğru devam eder. Taş, ahşap ve çini bezemelerinde yer almış münhani motifi, erken dönem Osmanlı mimarisinde de varlığını hissettirir.

Münhanî motifini gördüğümüz bazı mimari eserler; Kastamonu Yılanlı Darüşşifâsı’nın dış avlu giriş kapısı, Yâkutîyye Medresesi taş tezyinatı, İshak Paşa Sarayı, Karaman Hâtuniye Medresesi olarak sıralanabilir.

Münhanî tezhip unsuru, kenar bezemelerinde iki tür olarak kullanılır: Simetrili kenar bezemeleri ve yürüyen/eşit aralıklarda tekrar eden kenar bezemeleri. Simetrili münhanîli kenar bezemeleri, cedvele dik iki simetri ekseni arasına yerleşir. Münhanî formunun eğri kısmının uzantıları, bir odak noktasında kesişecek şekilde tasarlanır. Bu birim yapının simetrisi alınarak, desen çoğaltılır.

Yürüyen münhanîli kenar bezemelerinde ise birim alandaki desen, eşit aralıklarla aynı yönde birbirinin peşi sıra tekrar eder. Köşe veya orta noktalarda, münhanî deseninin yönünü değiştirmek için simetri kullanılır. Daire veya oval formların kenar bezemelerinde de aynı tasarım prensibi geçerlidir. Münhanî arasuları, iki cedvel arasına yerleşebildiği gibi, tek cedvel üzerine dendanlı bir kenarsuyu olarak da düzenlenir.

Tezhip sanatında münhani formunun uygulanması, bir boyama tekniği olan tonlama usûlü ile yapılır. Tonlama, bir rengin iki-üç farklı tonlarının hazırlanarak üst üste boyanması şeklinde gerçekleştirilir. En içte en koyu renk olup, aynı rengin açığa doğru aynı kalınlıkta boyanmasıyla uygulama yapılmış olur. Hazırlanan en koyu zemin rengiyle münhani motifinin kontürü çekilir, ayrıca nüanslı bir tahrir yapılmaz. Münhanî motifinin tonlama tekniği ile uygulanması, desene derinlik kazandırır.

Örneklerine en çok Selçuklu Dönemi eserlerinde rastladığımız münhanî motifi, Beylikler dönemi Kur’anlarında süsleme unsuru olarak sıkça yer alır. Münhanî motifinin tezhip sanatında yoğun olarak kullanıldığı dönemde; kenarsuyu, arasuyu veya cüz gülleri kısımlarında yer aldığı görülür. Osmanlı dönemi tezhip sanatındaki kullanım alanı ise hizip gülleri, duraklar ve çok ince sular olarak sınırlıdır. Münhanî motifi, 15.yy Fatih Dönemi tezhibinde tamamen unutulmaz fakat 16.yy Klasik Dönem’de de kullanılmaz.