Türkiye Cumhuriyeti’nin ilan edildiği yapı: I. TBMM

Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) günümüzdeki yapısına geçinceye kadar iki ayrı yapıda faaliyette bulunuyor. I. TBMM, Ankara’nın Altındağ ilçesine bağlı Ulus semtinde, Doğanbey Mahallesi, Cumhuriyet Caddesi, 2/1’de konumlanıyor. İsmail Hasif Bey tarafından, aslen İttihat ve Terakki şubesi olarak inşa edilmiş olan I. TBMM, Türklerin kolektif bilincinde, milletin doğuşu ile ilişkilendirilen, Ankara'daki ilk önemli "milli üsluptaki" yapı olarak öne çıkıyor. Ankara, Cumhuriyet'in yeni başkenti olduktan sonra, bütçe ve malzeme sıkıntılarına rağmen kısa sürede başkentte, Osmanlı mimarlık tarzının canlandırıldığı üslupta önemli, hatırı sayılır kamu yapıları inşa ediliyor. Ulus Meydanı yakınlarında, bugün "eski Ankara" adıyla bilinen yerde yoğunlaşmış olan bu yapılar Cumhuriyet’in ilk on yılının güçlü milliyetçi hislerini yansıtıyor. Ankara'daki söz konusu küçük İttihat ve Terakki karargâhı, belirgin çıkmalı çatısı, sivri kemerleri ve diğer Osmanlı detaylarıyla, Milli Mimari Rönesansı adlı mimarlık üslubunun, daha önceleri pek önemsenmemiş olan Anadolu şehrindeki ilk örneklerinden biri olmasıyla dikkatleri üzerine topluyor. Osmanlı ve Selçuklu canlandırmacılığı sonucunda ortaya çıkan, ulusal çizgide ilerleyen melez mimari, Milli Mimari Rönesansı olarak adlandırılıyor. Söz konusu üslup, 19. yüzyılda Türk Mimarlığı’nda görülen Batı etkisindeki eklektisist tutuma karşı bir tepki niteliğinde ortaya çıkıyor.

İki kattan meydana gelen ilk meclis yapısının duvarlarında Ankara taşı (andezit) kullanılmış olması en dikkat çekici noktalardan biri olarak öne çıkıyor. İlerleyen tarihlerde, İstiklal Savaşı'nda hayatını kaybedecek olan İsmail Hasif Bey tarafından tasarlanan yapı, 1920 tarihinde ilk Millet Meclisi yapısı haline getiriliyor. Yapıda, Riyaset Divanı-Bakanlar Kurulu Odası, Encümen Odası (Komisyon Odası), Dinlenme Odası, Şer'iye Encümeni Odası, İdare Odası, Meclis Toplantı Salonu, Mescit, Reis Odası (Meclis Başkanı Odası) gibi alanlar bulunuyor.

Türkiye’nin miladı olan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türkiye isminin resmi olarak bir yönetim kurumunda kullanıldığı ilk yer olmasıyla Türk Mimarlık tarihinde büyük öneme sahip yapılardan biri olarak karşımıza çıkıyor. I. Meclis, bünyesinde Türk modernleşmesinin, Tanzimattan o güne kadarki neredeyse bütün ögelerini barındırıyor. Mehmet Ali Tuğtan’ın deyimiyle, Birinci meclis, “imparatorluğun enkazı üzerinde doğmuş bir ulus devletinin nüvesidir.” şeklinde açıklanıyor. TBMM, yalnızca çoğunluğun görüşlerinin hâkim olduğu bir yapıya sahip değil, aksine, tüm kesimlerin temsil edildiği, karşılıklı anlaşmalar sonucu ortak kararlara yönelik bir uzlaşı sürecine dayalı bir meclis işleyişine önem veriyor. Başta, resmi olarak tanınan bir parti bulunmamakla birlikte, Meclis içerisinde parti benzeri şekilde faaliyet gösteren, kendi iç toplantılarını düzenleyen ve Meclis çalışmalarında birlikte hareket eden gruplar bulunuyor. İktidarda, birinci olarak Ulu ÖnderMustafa Kemal Atatürk’ün Birinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu, Erzurum milletvekili Hüseyin Avni Ulaş’ın ikinci grubu ve üçüncü olarak ise bağımsız bir grup yer alıyor. I. Meclisin öne çıkan özelliklerinden biri geleneksel olarak paternalist olan Türk devlet yapısı içinde en eşitler arası diyaloğun ve tartışmanın gerçekleştiği platformlardan biri olması oluyor.

Mecliste herkes görüşlerini açıkça söyleyebiliyor ve savaş devam ederken, hatta savaşın sesleri bile duyuluyorken, söz konusu savaşın nasıl yönetileceği ile ilgili olarak o sırada yönetimi elinde bulunduran Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşları ile meclisteki muhalefet arasında çok sert tartışmalar yaşandığı biliniyor. Adı konmadan, Cumhuriyet’in ilanı anlamına gelen, “Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir” gibi arka arkaya çıkarılmış olan kanunlar ile Cumhuriyet’in temelleri bugün incelediğimiz yapının çatısı altında atılıyor. Cumhuriyet, Osmanlı’da görülmeyen, iki önemli yeniliği; kamu politikasında akıl ve bilime dayanmayı simgeleyen laikliği ve ulusal devlet olmayı getiriyor.

1915 (farklı kaynaklarda 1916 ve 1917 tarihleri de geçiyor) tarihinde, İttihat ve Terakki tarafından bir kulüp yapısı olarak inşa edilmesi planlanan I. Meclis yapısının tasarımını, Enver Paşa'nın yönlendirmesiyle Vakıflar İdaresi'nin (Evkaf) mimarı Salim Bey gerçekleştiriyor. Projenin yönetimini dönemin İttihat ve Terakki Ankara temsilcisi olan Mahmut Şevket (Esendal) Bey, yapının inşasını ise Kolordu bünyesindeki askeri mimar Hasip Bey üstleniyor. Kurtuluş Savaşı'nda yaşamını yitiren Hasip Bey tarafından, yapının kagir işlerinin başarılı bir şekilde tamamlandığı fakat çatı ve diğer alanların devam eden savaş ve malzeme eksikliği nedeniyle bitirilemediği biliniyor. 23 Nisan 1920'de, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin (TBMM) ilk oturumu, bugünkü yazımıza konu olan, Ulus Meydanı'nda bulunan ve önceleri 1915'te İttihat ve Terakki Cemiyeti için inşa edilmiş olan yapıda gerçekleştiriliyor. Başkentin "Birinci Ulusal Mimarlık" üslubundaki ilk örneklerinden biri olarak kabul edilen bu yapı, 18 Ekim 1924 tarihine kadar TBMM olarak kullanıyor. Yapı günümüzde ise Kurtuluş Savaşı Müzesi'ne ev sahipliği yapıyor. 1924 tarihinden sonra TBMM, Vedat Tek tarafından tasarlanmış olan ve 1923'te tamamlanan yeni Cumhuriyet Halk Fırkası yapısına taşınıyor.

Birinci Dünya Savaşı sonrası imzalanan Mondros Mütarekesi şartları gereğince Ankara, savaşın ardından kısa bir süre İngiliz ve Fransız kuvvetleri tarafından işgal ediliyor. Bu dönemde küçük bir Fransız birliği, çatısı tamamlanmamış olan söz konusu bu yapıya yerleşiyor ve Fransız askerlerin komutanı, yarım kalan yapının girişteki ilk odasını makam odası olarak kullanıyor ancak Mustafa Kemal Atatürk’ün27 Aralık 1919'da Ankara'ya gelmesiyle birlikte yapı terk ediliyor ve şehir boşaltılıyor. 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılmasına karar verildiğinde, Ankara'da Meclis'in toplanmasına uygun büyüklükte ve donanımda bir yapı olmadığının farkına varılıyor. Bu durumda yarım kalan İttihat ve Terakki Kulübü yapısının I. Meclis Yapısı olarak kullanılmasına ve onarılmasına karar veriliyor. Bu işin sorumluluğu daha sonra I. Dönem Bursa Milletvekili olan Necati Bey'e emanet ediliyor. 1920 tarihinde ilk meclis toplantısının bu yapıda yapılmasının kararı alınması doğrultusunda Ankaralılar’ın kendi evlerinden ve Ulucanlar semtindeki Numune Mektebi'nden (şimdiki adıyla Cumhuriyet İlkokulu) temin ettikleri kiremitler sayesinde halkın katkılarıyla, meclis yapısının yarım kalan inşası tamamlanıyor.

İlk meclisin adı, 8 Şubat 1921 tarihinde, hükümet kararnamesiyle, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) olarak belirleniyor ve 29 Ekim 1923'te Türkiye Cumhuriyeti bu yapıda ilan ediliyor. 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması, 13 Ekim 1923’te Ankara’nın Başkent Oluşu ve 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in İlanı da bu Meclis yapısının çatısı altında onaylanıyor ve Gazi Mustafa Kemal Atatürk bu Mecliste Cumhurbaşkanı seçiliyor. 23 Nisan 1920'de, Mondros Mütarekesi’nden sonra Anadolu topraklarının İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmesi üzerine başlayan ulusal direniş sırasında, ulusal bir meclisin kuruluşuna dek Millî Mücadelenin yürütme organı olarak görev yapmış olan Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla, ülke genelinde okunan Buhârî-i Şerîf öncesi okunan selalardan sonra Hacı Bayram-ı Veli Camii'nde kılınan cuma namazı sonrası dualarla birlikte, coşku dolu bir törenle birinci Meclis açılıyor. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ilk gün 115 temsilci ile toplanmış olduğu biliniyor. Açılış konuşmasını, yaşı en büyük üye olarak, geçici başkanlık görevini alan Sinop Mebusu Şerif Bey yapıyor, ardından Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Atatürk, Meclisin yapısıyla ilgili olarak aşağıdaki açıklamalarda bulunuyor: “Yüce meclisiniz bildiğiniz gibi olağanüstü yetkilere sahip olarak yeniden seçilmiş saygıdeğer milletvekilleriyle, taarruz ve işgale uğramış saltanat merkezinden canlarını kurtararak buraya gelen saygıdeğer milletvekillerinden oluşmuştur. Kaçıp gelebilecek milletvekilleriyle birlikte bir yüce Meclisin meydana getirilmesi ancak yeni uygulanan seçim tarzıyla söz konusu olmuştur. Bu anda Meclisiniz yasal olarak toplanmış bulunmaktadır.”

Kurtuluş Savaşı,Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün başarılı yönetimi ve Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde alınan hayati kararlar sonucunda zaferle sonuçlanıyor. 20 Ocak 1921 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk anayasası olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, 05 Ağustos 1921'de Ulu Önder Mustafa Kemal Paşa'ya "Başkomutan"; 19 Eylül 1921'de "Gazi" unvanı ile “Mareşal” rütbesinin verilmesi, 12 Mart 1921'deİstiklal Marşı ve 1 Kasım 1922'de Saltanatın Kaldırılması bu Meclis çatısı altında kabul ediliyor. 23 Ağustos 1923'te Lozan Barış Antlaşması, 13 Ekim 1923'te Ankara'nın Başkent Oluşu ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet'in İlanı bu Meclis çatısı altında onaylanıyor ve Atatürk, Cumhurbaşkanı seçiliyor.

Yapı, zaman geçtikçe ihtiyaçları karşılayamaz hâle geliyor. 23 Nisan 1920'den 15 Ekim 1924'e kadar I.Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin yer aldığı söz konusu yapı, sonraki yıllarda Cumhuriyet Halk Partisi'nin Genel Merkezi olarak hizmet veriyor ve aynı zamanda bir dönem Hukuk Mektebi'ne de geçici olarak ev sahipliği yaptığı biliniyor. Kültür Bakanlığı'nın, "Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılı Kutlama Programı" kapsamında gerçekleştirdiği restorasyon çalışmalarının ardından, 23 Nisan 1981'de "Kurtuluş Savaşı Müzesi" olarak ziyarete açılan bu müze, en son 5 Mayıs 2009 tarihinde, TBMM Başkanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı arasındaki protokolle Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne devrediliyor.