Sanat ve hayat

Benjamin Zander adında bir İngiliz orkestra şefi var. Aynı zamanda çellocu ve besteci... Klasik Batı müziği camiasında meşhur birisi... Zander, ABD'nin Boston şehrindeki bir konservatuvarda müzik yorumu dersleri veriyor. Youtube'da videoları var. Bu derslerde genç müzisyenler sahneye çıkıp klasik eserlerden birini çalıyorlar. Zander, konservatuvar hocaları ve diğer talebeler de dinliyorlar. Sonra Zander talebenin yanına geliyor, önce onu güzel sözlerle teşvik ediyor. Ardından ona eseri yorumlarken yaptığı hataları gösteriyor, tekrar tekrar çaldırarak eserin ruhunu kavramasını sağlıyor. Bunu yaparken de ilerleyen yaşına bakmadan çok canlı, espirili ve hareketli bir şekilde konuşuyor. Zander'in verdiği derslerin alt başlığı ilginç: "Hayat Dersleri." Çünkü Zander, müzikte hayatın anlamının bulunabileceğine inanıyor. İnsanın kendisini tanımada müziğin ne kadar önemli olduğuna dair çok güzel yorumları var. Bir örnek vereyim.

Zander'in bir talebesi İngiliz besteci Elgar'ın Çello Konçertosu'nu çaldı. Bitirince Zander ve dinleyiciler hararetle alkışladılar. Sonra Zander ayağa kalktı, gencin yanına geldi. Önce genci takdir eden cümleler sarfetti. Sonra "Sana ilginç bir hikâye anlatacağım," dedi. "Ben 16 yaşımdayken dünyaca meşhur olan çello üstadım ile Avrupa turuna çıkmıştım. Bir konserde üstad çok kötü çaldı. Prova yapmamıştı, gerçekten felâketti. Fakat o anda yanımda oturan kadına baktım, kadının gözlerinden yaşlar akıyordu. O zaman anladım ki esas mesele üstadın nasıl çaldığı değilmiş, nasıl olduğuymuş." Zander, bunu üstadının insanların kalbine dokunabilmesine bağlıyor: "Çoğu iyi müzisyen bunu yapamaz çünkü onlar eserleri doğru çalmakla meşguldürler." Zander, talebeye bakarak devam etti: "Senin çalgını çalman dinleyicilerin kalbine giden bir yoldur. Kalbin kendisi değildir."

Evet, müzik bir gönül dilidir. Gönüller arasında yol açar, köprü kurar, bağ inşa eder. Bunun için müzisyenin önce bir gönle sahip olduğunun, sonra da müziğin müthiş bir nimet olduğunun farkında olması gerekir.

Bu hikmetli sözleri dinleyip de "Gönülden gönüle gider yol gizli gizli" diyen Neşet'i hatırlamamak mümkün mü? Evet, müzik bir gönül dilidir. Gönüller arasında yol açar, köprü kurar, bağ inşa eder. Bunun için müzisyenin önce bir gönle sahip olduğunun, sonra da müziğin müthiş bir nimet olduğunun farkında olması gerekir. Ama müzisyenlerin çoğunluğu, aynen doktorlar, öğretmenler, kunduracılar veya bürokratlar gibi kendilerindeki hazineden habersiz. Allah'ın onlara verdiği bu eşsiz özelliği bir rutin içinde harcayıp gidiyorlar. Gönülleri bir eseri iyi çalmakla meşgul olduğu için o eserin içine giremiyorlar. Dolayısıyla o eseri kendileştiremiyorlar. Öyle olunca en baba eser bile bu müzisyenlerin elinde veya dilinde heba oluyor. Böyle müzisyenlerden ilerleyen yaşlarında müzikten nefret edenleri bile gördüm. Zander'in derslerinde sıklıkla yaptığı bir şey, talebenin önündeki notayı alıp kenara koymak.

Çünkü notaya bakarak icrâ etmek bir kolaylık gibi görünse de müziğin oluşunda ve olduruşunda bir engeldir. Nota, okunan her şeyde olduğu gibi göz ve zihni aynı anda meşgul eder. Bir besteyi notaya bakarak okumak veya çalmak, bir metni okuyarak konuşmaya benzer. O metin ne kadar güzel yazılırsa yazılsın, birinin onu okuması gönlü devreden çıkarır, işin tadı tuzu kaçar. "Gönülden gönüle giden yol" kapanır. Notaya bakarak müzik icrâ etmek de güzel bir besteyi aynen böyle çoraklaştırır. Elbette nota, müzik okur-yazarlığının temelidir, önemlidir. Fakat müziğin kendisi değildir. En büyük faydası eseri öğrenirken ve saklarken hatırlatıcı olmasıdır. Ama bizde nota bilmek neredeyse yüce bir bilgi olarak kabul edilir. Çünkü milli eğitimimiz nihayet yedi harften oluşan nota alfabesini altı-yedi yıl boyunca öğretemez. Geleneğimizde nota bilmek ayrı, notadan icrâ etmek ayrı tutulmuştur. Notaya bakarak eser meşkedilebilir ama notaya bağlı kalarak icrâ etmek hoş görülmez.

İsmâil Dede, Zekâî Dede, Ahmed Avnî Konuk gibi büyük üstâdlarımız nota bilmezlerdi. Beceremediklerinden değil, tercih etmediklerinden... Konuk, nota öğrenmeyi "mûsikî edebim bozulur" diyerek reddetmişti. Gönülden gelmeyen söz de, yazı da, ses de, çizgi de, renk de âleme bir yüktür. Maalesef hayatımızda gönülsüz yaptığımız pek çok iş var. Birçoğumuz işimiz bu olduğundan, klişelere uymak kolay olduğundan, yenilemek ve yenilenmek zor olduğundan basmakalıp olan şeyleri tercih ederiz. Konuştuğumuzda az ve öz konuşmayı beceremeyiz. Uzun nutuklar, uzun konferanslar, uzun yazılar, uzun kitaplar... Bağıra-çağıra, muhatabımıza tepeden bakarak, vaiz havasında parmağımızı sallayarak! Maalesef üslûbumuz bozuk, çünkü usûlümüz bozuk. Usûlümüz bozuk çünkü idrâkimiz bozuk. İdrâkimiz bozuk çünkü ihlâsımız bozuk. Sanatçılardaki samimiyetsizlik teknik değil insanî, yani ahlâkî bir eksiktir. Bunun bir sebebi müziğin ve sanatın hayatın dışına, ayrıcalıklı bir mevkiye konulmasıdır.

İnsan bir sanatta ve ilimde derinleştikçe haddini bilmeye, ne kadar eksik olduğunu görmeye başlar. Böyle bir gerçek sanatçıyı eserinden hemen tanıyabilirsiniz. Zira sanatçı eserini inşa ederken eseri de onu inşâ eder.

Bunun iki gerekçesi var. Birincisi, sanatın hayatın olağan işleyişindeki kötülüklere bulaştırılamayacak kadar saf, temiz ve yüce görülmesi. İkincisi ise, sanatın ve sanatçının müstesna varlıklar olduğuna inanılması. İki bakışta da haklılık payı var elbette. Ama "sanat" ve "zanâat" kavramlarının aynı kökten geldiğini ve bizde de, Batı'da da bu ikisinin arasına büyük bir duvar inşâ edilmesinin nisbeten yakın bir geçmişe dayandığını hatırlamalıyız. Meselâ Osmanlı'da müzisyenlerin aynen kunduracılar veya yaşmakçılar gibi kendi loncaları vardı. Çünkü ilhâma mazhar olan tek alan sanat değildir. Bunun yanı sıra her özel olan ayrıcalıklı olacak demek değildir. Sanatın ayrıcalıklandırılması öte taraftan hayatı yeknesak, mekanik ve sıkıcı görmeye yol açar. O zaman sanat ve sanatçı kendiliğinden yaratıcı, dinamik ve renkli sayılabiliyor. Sanatı bambaşka bir hayat türü olarak tanımlayınca sanat dışındaki insan faaliyetleri birden silikleşiyor. Bu hayatı da, sanatı da kendi yerinden ediyor, dolayısıyla bir haksızlığa yol açıyor.

Ama dikkat edelim, sanatı hayattan ayrıştıran yaklaşım ile onu metâlaştıran yaklaşım aynı düşünceye dayanıyor. Sanatın hayattan üstün sayılması sanata ve sanatçıya insan-üstü bir konum veriyor. O zaman sanatçının her türlü yanlışı, ahlâksızlığı, kişiliksizliği meşrulaştırılıyor. Oysa sanatçı da hayatın içindedir, özel bir yerinde olsa bile... Başkalarından daha az sorumlu olamaz, daha az ahlâklı da... Aksine belki daha fazla olması beklenir. Çünkü ona herkese verilmeyen büyük bir nimet verilmiştir. Her nimet ise mesuliyet demektir. Sanata ve sanatçıya hayata karşı tanınan imtiyazın başka bir sonucu daha var. Sanatçılar, sanat hakkındaki düşünce, iş ve hassasiyetlerinin dışına çıkıp gündelik hayata bulaştıkları anda çoğu kere mutsuz, umutsuz, şevk kırıcı, şaşkın ve bazen düpedüz budala olabiliyorlar. Ben uzun devlet hizmetimde siyasete veya bürokrasiye bulaşan sanatçıların genelinde bir güç açlığı ve ikirciklik gördüm. Bunu "bilim" veya "akademi" alanlarından gelenlerde de görmek mümkün.

Kısacası, sanat veya ilim insanının ilhâmını veya ilmini onun hem tarlası, hem hasat alanı olan hayattan koparması ona kaldıramayacağı bir gerçeklik yükü yüklüyor. Bugün böyle bir imtiyaz tanındığı için sanatın ve ilmin müşterisi, tedarikçisi ve hayranı pek çok... Ama gerçek ilim insanları gibi gerçek sanatçılar da sayılıdır. Onların hayattaki ve sanattaki ahlâkı aynıdır. Bu yüzden gerçek sanatçılar veya düşünce insanları mütevâzı, olgun, dengeli insanlar olurlar. Çünkü insan bir sanatta ve ilimde derinleştikçe haddini bilmeye, ne kadar eksik olduğunu görmeye başlar. Böyle bir gerçek sanatçıyı eserinden hemen tanıyabilirsiniz. Zira sanatçı eserini inşa ederken eseri de onu inşâ eder. Demek ki hayat gibi sanat da ahlâka tâbidir. Ahlâk fıtratın, var oluşun kendisidir. Mesele her işte Hakk'ın yarattığı fıtratımıza yaklaşmaktır. Bunu yapmayan kişi kendini bilemez. Kendindekini de bilemez. O zaman başkalarını da bilemez ve anlayamaz. O zaman da onlara müsamaha, hürmet ve muhabbet gösteremez.

• En temel irfân kaidesi bunu ifade eder: "Kendini bilen Rabbini de bilir." Rabbini bilen de âlemdeki herşeyi hakkıyla, hakîkatiyle bilir. Biz burada "bilmek" fiilini kullanıyoruz ama aslında söylemek istediğimiz "tanımak"tır. "Kendini tanımak, Rabbini tanımak..." Kendini ve Rabbini tanıyan olgunlaşır, "olur." Gerçek müzik ve sanat da olanların ve olduranların işidir. Gerçek düşünce ve gerçek ilim gibi... Müzik bir nimettir, o hâlde bu güzellik de her şey gibi Hakk'ın eseridir. Çünkü nimet diye kulun kendi gayreti olmaksızın Hakk'ın ona bahşettiği hediyeye denir. İman ehli, tevhid ehli, gerçek sanat ehli her nimeti ve mihneti böyle yorumlar. Ama Batı'yı taklit ederek, müziği Hakk'ın müstesna bir nimeti olarak değil de güncel anlamıyla "sanat", yani bir meşguliyet sahasına indirgeyince iş değişir. Klasik bir eserden tasavvuf müziğine, hatta Kur'ân tilâvetine kadar bu nimeti hüsn-i istimâl değil suistimâl etmeye başlarız. Yani iyi değil kötü yönde kullanmaya başlarız. Şu anda olan da maalesef bu... Sanat, hayata güzellik katar.

Tamam, ama hayat gibi sanat aynı zamanda düşüncenin tarlasıdır. Ankara'da on iki yıl boyunca meşk ettiğim üstâdım neyzen Ali Sarıgül hep söylerdi: "Mûsiki tefekkürün aracıdır." Beethoven'ın da benzeri bir sözü var: "Müzik en yüksek felsefedir." Evet, müzik ve sanat bir düşünme ve ifade biçimidir. Sadece bir düşünce aracı değildir, düşünce kaynağıdır, düşünce dilidir. Onda fikirler kelimelerle değil, nağmelerle ifade edilir. Gerçek müzik, kendimiz ve Rabbimiz ile sohbetten ibarettir. Halay havası da olsa, âyin-i şerîf de... Mesele insanın kendini tanımasında, dolayısıyla aslını bilmesinde müziğin ve sanatın rehberliğini kavrayabilmesindedir. Kavramak deyince anlamak, anlamak deyince idrâk, idrâk deyince tefekkür, tefekkür deyince de elbette tezekkür ve teşekkür gelir. Müzik bugün çoğunun sandığı gibi yalnızca bir boş vakit geçirme aracı değildir. Zaten kulun boş vakti olmaz, boş şeylerle ilgisi de olmaz. Müzik bu yüzden sadece eğlenmek için yapılmaz, dinlenmez. Eşsiz bir aynadır.

İnsana dışındaki ve içindeki sonsuz varlığı gösterir. Tevhid ehlinin müziğe bakışı bambaşkadır. Merhûm Bekir Sıdkı Sezgin bir mülâkatında kulun müziğe bakışını ne kadar güzel özetliyor: "Ben tevhid duygusunu kalbimde hissetmeden hiçbir eseri okumam." Demek ki müzik de tevhidin ve hikmetin bir aynasıdır. Hayat da, sanat da, ilim de Hakk'tan gelen nimetlerdir. Kişi bütün bu nimetleri "Veren"i bilince, tasdik edince, tanıyınca onları öyle kavramaya ve yaşamaya başlar. Böylece hayatı sanatlaştırır, yani her ânına güzellik nazarıyla bakar, her işini muhabbet ile yapar, her bir insanda, şeyde ve işte Hakk'ın eserini görmeye alışır. Böylece sanatına rağmen değil, sanatı sâyesinde güzel bir kul olur. İster müzik, ister ilim, ister tasarım, isterse başka bir nimet sahibi olalım, yaradılışımızın gayesi zaten bu değil mi?