Azerbaycan Cumhuriyeti nasıl kurulmuştu?

Azerbaycan Türk Cumhuriyeti, bizim Türkiye Cumhu­riyeti'nden beş buçuk yıl kadar önce (28 Mayıs 1918) kurulmuştur. 1917 Bolşevik ihtilâlinden sonra, Rus esiri Türkler arasında ilk istiklâl kazanan­lar Azerîler olmuştur. Ne yazık ki, bu istiklâl ancak iki yıl sürmüş, 27 Nisan 1920’de bu Türk Cumhuriyeti, Sovyet Rusya tarafından ortadan kal­dırılmıştır. Bilindiği gibi Azerbaycan, İran Azerbaycan’ı (cenubî) ve Kafkas­ya Azerbaycan’ı (şimalî) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. 1918’de istiklâli­ni elde eden Azerbaycan, Kafkas Azer­baycan’ıdır. Azerbaycan tâbiri önce İran kısmı için kullanılırken daha sonra Şimal kısmı için de kullanılmış ve 28 Mayıs 1918’den sonra bu kulla­nış resmiyet kazanmıştır. (...)

Azerbaycan eski bir Türk ülkesi­dir. Burası bin beş yüz yıldan fazladır Türklerin elindedir. Mîladi 4. asırdan itibaren buralarda Hun, Sabır, Hazar, Bulgar, Oğuz, Peçenek, Kıpçak Türk­leri görülür. Bir ara Arap istilâsına da uğrayan Azerbaycan’da Selçuklular, Atabeyler, Karakoyunlular ve Akko­yunlular, Safevîler, Osmanlılar, Afşar ve Kaçar Türk sülâleleri hâkimiyet kurmuşlardır.

Kafkas Azerbaycan’ında 18. asır ortalarına doğru müstakil hanlıklar ortaya çıkar. Bunlar yüz yıla yakın bir zaman devam eder. 19. asrın başların­da Rus işgali ile hanlıklar ortadan kal­kar ve istiklâl kaybedilir. Bu acı devre bir asır kadar devam ettikten sonra, oldukça uzun süren çeşitli mücadele­ler neticesinde Bolşevik ihtilâlinden sonra Azerbaycan Türk Cumhuriyeti ilân edilir ve yeniden istiklâle kavu­şur. Fakat, bu çok kısa sürer, tekrar Rus istilâsı başlar.

Azerî Türklerinin 1918’de istiklâl kazanmalarında Türkiye Türklerinin de ehemmiyetli rolü olmuştur. 1917 Bolşevik İhtilâlini istiklâl elde etmek için uygun bir fırsat sayan Azerî Türk­leri, önce öbür Kafkasya milletleri ile beraber bir “Mâverâ-yı Kafkasya Komiserliği” meydana getirmişlerdi (28 Nisan 1917). Bu bir nevi federatif devlet idi. Kafkas cephesi kumandanı Vehip Paşa’nın Kafkasya milletlerinin Rusya camiasından resmen ayrılmala­rı için yaptığı telkin ve teklif müsbet sonuç verdi. Ve Azerbaycan Cumhu­riyeti ilân edildi. İstiklâl elde etmek için Ruslarla savaşan orduya Türkiye Türkleri de katılmışlardı. Enver Pa­şa’nın kardeşi Nuri Paşa “İslam Ordu­su”nun başında bulunuyordu.

Umumî reyler ile seçilen “Azerbay­can Millî Şûrâsı”, 28 Mayıs 1918’de bir beyanname ile Azerbaycan Halk Cumhuriyetini ilân etti ve ilk Vekil­ler Heyeti Başkanı Feth Ali Han ile iki gün sonra telgrafla bütün dünyaya bu yeni cumhuriyeti bildirdi. Azerbay­can Cumhuriyetinin ilânı Türkiye’de büyük sevinç doğurmuştu.

Müstakil Azerbaycan Cumhuri­yeti ancak iki yıl kadar yaşayabildi. Çarlık Rusya’sının emperyalizmini, fütuhat niyetini, istilâ emel ve usulle­rini tamamiyle ve aynen benimseyen Sovyet Rusya, ihtilâlden sonra ortaya çıkan cumhuriyetleri birer birer ezdi: bu arada Azerbaycan Cumhuriyetini de tekrar ortadan kaldırdı. (...)

Aziz Azerî kardeşlerimizin 28 Ma­yıs 1918 ve 27 Nisan 1920 günlerini, gönlümüz tamamiyle kendileriyle be­raber olarak anıyoruz. İnşallah yakın bir gelecekte müstakil, hür Azerbay­can Cumhuriyetinin kuruluşunu, hep birlikte kutlarız. (...)