Tarih boyunca Türkler iri­li ufaklı çok sayıda devlet kurmuşlardır. Bunların ömürleri, bünyesindeki ku­rumların sağlamlığı ile orantılı ola­rak uzun veya kısa olmuştur. Türk devletlerinin tartışmasız en uzun ömürlüsü olan Osmanlı İmparator­luğu aynı zamanda dünyanın da en uzun süre ayakta kalan hanedan devletidir. Bu devleti ayakta tutan en önemli faktör, merkez ve taşra teşkilâtlarındaki sağlamlıktır. As­kerî yapısı ise devletin hem merkez, hem de taşra teşkilâtı içine yayılmış toprak sistemiyle ilgilidir. Sistemin önemli unsurlarından devşirme, başta askerî olmak üzere çeşitli dev­let hizmetlerinde istihdam edilmek üzere Osmanlı tebaası Hıristiyan ai­lelerin çocuklarının belli kurallar dahilinde toplanması demektir. Ku­ruluş yıllarında gönüllülerden olu­şan Osmanlı ordusunun ilk düzenli birlikleri yaya ve atlı olarak Orhan Gazi döneminde teşkil edilmiştir.

Osmanlılar Balkanlara geçip Or­ta Avrupa’ya ilerledikten sonra çe­şitli etnik gruplara mahsus çok sayı­da milletleri bünyesine aldılar. Öyle ki, bazı yerlerde gayrimüslim nü­fus Türk nüfusundan kalabalıktı. I. Murad’dan itibaren gelişip büyüyen devletin sınırlarının korunması için daha fazla askere ihtiyaç duyuldu. Bir süre önce kurulan Yeniçeri Oca­ğı için nefer temin edilmesi gereki­yordu. Dönem ulemasının teklifiyle bulunan ilk çare, savaş esirlerinden yararlanılması oldu.

Şer’î hukuka göre savaşlarda elde edilen ganimetin 5’te biri devlete ait idi. Esirlerin de 5’te biri devletin ol­du. Bu amaçla Pençik Kanunu çıka­rıldı ve askerliğe elverişli genç erkek esirlere hazine adına el konuldu. Bunlar belli bir eğitimden geçiril­dikten sonra yeniçeri yapıldı; bu uy­gulama 1402 Ankara Savaşı’na kadar başarıyla sürdürüldü.

Bu savaşta Timur karşısında alı­nan yenilgiden sonra Fetret dönemi başlar. Yeni zaferler, dolayısıyla ga­nimetler elde edilemediğinden Pen­çik Kanunu işlemez olur ve devşir­me uygulaması yeni bir çare olarak ortaya çıkar.Çelebi Mehmed, hatta babası Yıldırım Bayezid zamanında uygulanmaya başlayan bu sistemin bir kanuna bağlanması II. Murad dö­neminde gerçekleşir.

Devşirme Kanunu’na göre Os­manlı tebaası Hıristiyan ailelerin şartları elverişli oğulları devlet adı­na toplanacaktı. Devşirme işlemi, ihtiyaç duyulduğunda yeniçeri ağa­sının Divan-ı Hümâyun’a başvuru­su ve oradan çıkacak karara göre üç, beş veya yedi yılda bir yapılırdı. Ön­celeri taşra mahallî yöneticileri ta­rafından gerçekleştirilen devşirme, bunların zaman zaman görevlerini kötüye kullanmaları ve bazı suiis­timalleri üzerine Fatih Sultan Meh­meddöneminden itibaren yeni bir sisteme bağlandı. Artık devşirme işini merkezden gönderilen görevli­ler yapacaktı.

Yeniçeri Ocağı’nın yüksek rütbe­li subaylarından biri tarafından ya­pılan devşirme işine ilgili yörenin mahallî yöneticileri yardımda bulu­nacaklardı.

Devşirme Kanunu’nda toplana­cak çocukların vasıfları en ince ay­rıntısına kadar belirtilirdi. İleride ellerine devletin idaresi teslim edi­lecek bu gençlerin seçimine büyük özen gösterilmiştir. Devşirme işlemi önce Osmanlı Avrupa’sında bilhas­sa Arnavut, Boşnak, Rum, Bulgar, Sırp, Hırvat gibi unsurlar arasında tatbik edildi. 15. yüzyıldan itibaren bazı bölgeler dışında Anadolu’da da uygulandı.

Devşirme Kanunu’nda toplana­cakların nitelikleri belirtilmiş, mut­laka soylu ailelerin sağlıklı çocuk­larının alınması istenmiştir. Tek çocukların alınmayıp ailelerine bı­rakılmasına özen gösterilmiş, enda­mı düzgün ve askerliğe elverişliler tercih edilmiştir. Fatih Sultan Meh­med zamanında kendi istekleri üze­rine Müslüman Bosnalı ailelerin ço­cuklarının devşirilmesi bir istisna olup yine kendi istekleriyle topluca İslamiyeti seçmelerinin mükâfatı olarak bahşedilmiştir.

Bir de her yerden devşirme yapıl­mazdı. Önceleri sadece Osmanlı Av­rupa’sında görülen uygulama, Ya­vuz zamanında Anadolu’ya teşmil edilmiş, buradaki Hıristiyan ailele­rin çocukları da devlet hizmetine alınmıştır.

Devşirme işlerinde görevlilerin en büyük yardımcıları aileler, o ye­rin papazı ve kiliselerde bulunan vaftiz defterleriydi. Belli yaşlardaki çocuklar veya gençler toplanır, özel­likle 14-18 yaşları olmak üzere 8-20 yaşları arasındakiler tercih edilirdi. Devşirilenin köyü, kazası, ana-baba adı ve bağlı olduğu sipahinin ismi, göz rengine varıncaya kadar bütün eşkâli ile kendisini devlet merkezine götürecek olan memurun adı iki ay­rı deftere yazılır, zaman zaman yok­lama yapılırdı. Bu defterler çok sıkı muhafaza edilirdi.

250 yıl mükemmel işleyiş

Devşirilen çocuklar kafileler ha­linde devlet merkezine sevk edilir, yolda kaçma veya aralarına yaban­cıların karışmasına karşı ciddi ted­birler alınırdı. Topluca sünnet edi­len devşirmeler genellikle yeniçeri yapılırdı. Bu arada devşirilen genç­lerin üzerindeki cizye vergisi dü­şerdi. Zeki ve kabiliyetli olanlar sa­raydaki Enderun mektebine verilir, sadrazamlık dâhil yüksek dereceli devlet mevkileri için yetiştirilirdi. Diğerleri ise önce Türk çiftçi ailele­rine dağıtılarak buralarda Türkçe­yi, Türk-İslam âdet ve geleneklerini öğrenmeleri sağlanırdı. Bu uygula mayla devlet bir bakıma Türk ailele­rini tatbikî birer okul gibi görmüş ve kullanmıştır. Devşirmeler buralar­da ailelerin işlerine yardım eder, bu arada Türk-İslam ananelerini öğre­nirlerdi. Ardından Acemi Ocağı’na alınan gençler askerî eğitimlerini aldıktan sonra yeniçeri veya diğer Kapıkulu Ocaklarına dağıtılırlardı.

Zekâ ve yeteneğiyle öne çıkan­ların Enderun için ayrıldığını söy­lemiştik. Önceleri doğrudan sara­ya alınan bu çocuklar, daha sonra birer hazırlık okulu durumunda olan Edirne, Galata ve İbrahim Pa­şa saraylarında belli bir süre eğitim gördükten sonra Enderun’a alın­maya başlandılar. Tabii Enderun öncesinde sıkı bir elemeye tâbi tu­tuluyorlardı. En zeki olanlar saray okuluna girmeye hak kazanırlar, di­ğerleri Kapıkulu Ocaklarında süvari bölüklerine gönderilirlerdi. Gürbüz­ce olanlar ise doğrudan sarayın mu­hafızları konumunda olan Bostancı Ocağı’na alınırdı. Enderun’daki sıkı eğitim sonunda sadrazamlık dâhil en yüksek devlet görevleri “kul” de­nilen bu gençlere verilirdi.

Yaklaşık 250 yıl kadar başarıyla uygulanan devşirme sisteminin el­de edilen başarılarda etkili olduğu tartışılmaz. Bu başarının hem as­kerî, hem de idarî yönleri vardır. Za­ten Osmanlı’da askerlik ile idare iç içe girmiş olup devletin iki önemli ayağını teşkil ederdi. Başarılı bir ve­ziriazam seferde başkumandan, ha­zarda ise başbakan konumundaydı. 15. ve 16. yüzyıllara damgasını vur­muş Bayezid, Mahmud, Gedik Ah­med, Makbul İbrahim, Sokullu Meh­med, Ferhad, Lala Mehmed, Kara Ahmed, Kemankeş Mustafa ve baş­ta Köprülü Mehmed olmak üzere bu aileden yetişmiş Fazıl Ahmed, Fazıl Mustafa, Amcazade Hüseyin paşalar gibi değerli devlet adamları bu asır­ların en gözde isimleridir.

Devşirme uygulamasının İslam hukukuna veya insan haklarına uy­gun olup olmadığı meselesi bilhas­sa Batılı araştırıcılar tarafından çok tartışılmış, farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bunların bir kısmı zimmî statüsündeki çocukların cebren top­lanmasını İslam hukukuna aykırı bulurken, bazıları da önceki İslam devletlerinde uygulanan “gulam” sisteminin uzantısı olarak değerlen­dirmişlerdir. Ancak bu uygulamayı köle sistemiyle bağdaştırmak müm­kün değildir. Çünkü devşirmeler Osmanlı tebaası gayrimüslim hür ailelerin çocuklarıdır.

Devşirme işleminde ele alınması gereken iki iddia vardır: 1) devşirme­lerin rızaları dışında ailelerinden alınmaları, ve 2) zorla Müslüman­laştırılmaları.

Birincisi için şunlar söylenebilir:

İslam devletiyle gayrimüslim te­baa arasında İslam hukuku çerçe­vesinde zimmet akdi yapılmıştır. Devlet gayrimüslimlerin can ve mal güvenliğini garanti etmek­te; zimmîler de buna karşılık te­baası oldukları İslam devletinin -ki Osmanlılar kendileri için yüz­yıllarca Devlet-i İslamiyye adı­ kullanmışlardır- genel düzenine uymayı ve cizye ödemeyi kabul et­mektedir. Bilindiği gibi cizye kadın, küçük çocuk, hasta, ihtiyar ve rahip dışındaki gayrimüslimlerden, özel­likle de fiilen asker olabileceklerden alınırdı. Bu yönüyle bir bakıma as­kerlik vergisi olduğu düşünülebilir. Ancak devletin ihtiyaç duyduğu za­manlarda zimmîlerden cizye almak yerine, onları askerî hizmetlerde kullanmasını da meşru kabul etmek gerekir. Yani devşirme uygulaması, zimmîlerden istenen zorunlu asker­lik hizmeti olarak da değerlendiri­lebilir. Nitekim devşirmelerin üze­rindeki cizye vergisinin düşmesi bu yorumu desteklemektedir.

Devşirmelerin zorla Müslüman­laştırılması meselesinin de dayana­ğı yoktur. Osmanlı hukukçuları bu uygulamayı Hz. Peygamber’in (sas), “Her doğan çocuk fıtrat üzerine do­ğar; daha sonra anne ve babası onu Yahudileştirir, Nasranîleştirir ve Me­cusîleştirir” mealindeki hadis-i şe­rife dayandırırlar. Buradaki “fıtrat” hak din olarak algılanmalıdır. Hı­ristiyan çocukların henüz buluğ ça­ğına ulaşmadan toplanmaları, bir dinle yükümlü olmadıkları anlamı­na gelir. Zira Ebû Hanife’ye göre er­keklerde buluğun üst sınırı 18 kabul edilir.

Sonuç olarak, devşirme sistemi askere ihtiyaçtan kaynaklanmış­tır. Müslümanlaştırma hususunda Osmanlılar hiçbir devirde zorlama yapmamış, sadece zorunlu iskân si­yaseti gereği Müslüman halkla kay­naşan gayrimüslim ailelerden iste­yenler Müslüman olmuşlardır.

Bu arada yeni fethedilen yerlerde özendirme veya hoşgörü olarak al­gılanabilecek “istimalet” siyaseti iz­lenmiştir. Şayet Osmanlı Devleti’nin zorla İslamlaştırma politikası ol­saydı sınırları dâhilindeki herkesin Müslüman olması gerekirdi. Bila­kis Fetih öncesi Katolik mezhebiyle birleşen Ortodoksluk, Fatih Sultan Mehmed tarafından ihya edilmek­le, din ve vicdan hürriyetine saygı gösterilmiş ve gayrimüslim tebaaya zimmî statüsü verilmiştir.

16. yüzyıl sonlarına kadar başa­rıyla uygulanan devşirme sistemi daha sonra bozulmuş ve yeni asker kaynakları devreye sokulmuştur.