Kazakistan ve Özbekistan’dan Rusya’ya dijital mesafe

Kazakistan ve Özbekistan, Rusya'yla olan dijital bağımlılıktan kurtulmak için alternatifler üzerinde çalışıyor. Her iki ülke “Dijital İpek Yolu” ile deniz aracılığıyla Azerbaycan’a, oradan da Avrupa hattına katılmak için Hazar Denizi'nin altına fiber optik kablo döşeme planlarını ilerletiyorlar.

Kazakistan dijital olarak Rusya’ya bağımlı

Eylül ayı başlarında, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comert Tokayev, Kazakistan'ı "tam teşekküllü bir dijital ülke" ve bölgesel bir dijital merkez hâline getirmeyi amaçlayan iddialı bir plan açıkladı. İnternet yaygınlığı %93'lerde olan ve gelişmiş altyapılarına rağmen Kazakistan, dijital hedeflerine ulaşma konusunda ciddi güvenlik açıkları ve dijital bağımlılıkla karşı karşıya.

Kazakistan, Sovyet planlamasının mirası olan Rus internet altyapısına sahip. Rusya ile tarihi demiryolları hatları boyunca döşenmiş 17 fiber optik bağlantısı bulunan Kazakistan’ın Çin ile sadece iki; diğer komşu ülkelerle ise sadece beş fiber optik bağlantı mevcut. Frankfurt ve Hong Kong'daki küresel sağlayıcılarla doğrudan bağlantılarına rağmen, çoğu Kazakistanlı internet sağlayıcısı Rostelecom ve Transtelecom gibi Rus sağlayıcılara bağlantı kuruyor. Bu faktörlerin yanı sıra tüketicilerin Rusça içeriğe olan talebi nedeniyle, Kazakistan'ın uluslararası internet trafiğinin yaklaşık %95'i Rusya üzerinden geçiyor.

Ukrayna işgali Kazakistan’ı zora soktu

Bu bağımlılık, çok sayıda güvenlik açığını da beraberinde getiriyor. Rusya'nın 2022'de Ukrayna'yı işgal girişimin başlamasının ardından, büyük ABD sağlayıcıları Cogent ve Lumen, Rus internet sağlayıcılarına hizmetlerini durdurduğunda, Orta Asya'daki internet kullanıcıları potansiyel ağ kesintisi tehdidiyle karşı karşıya kaldı.

Bu durum, jeopolitik gerilimlerin dijital bağlantıyı nasıl tehdit edebileceğini gösterme açısından da çok önemli bir gösterge oldu aslında. Daha da vahim olanı ise Rusya'nın çevrimiçi içeriği engelleme ve düzenleme konusunda hükümet yetkilerini genişletmek de dahil olmak üzere kendi sınırlarına çekme girişimlerinin direkt Kazakistan’daki Rusça yayın yapan platformları etkileyecek olmasıdır.

Trans-Hazar fiber optik hattı

Bu zaafların farkında olan Kazakistan hükumeti 1,1 milyar dolarlık "Uygun Fiyatlı İnternet" projesini duyurarak, altyapıyı modernize etmeyi ve uluslararası geçiş kapasitesini geliştirmeyi amaçlıyor. Bu planın temel unsuru, 2026 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanan Trans-Hazar Fiber Optik Hattı. "Dijital İpek Yolu" olarak adlandırılan bu hat, Kazakistan'ı Azerbaycan'a bağlayarak, Rusya ve Çin ağlarını atlayarak Gürcistan ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya alternatif bir rota sunacak.

Uzun vadede, bu veri iletim koridoru Kazak sağlayıcıların Avrupa ve Asya arasındaki trafikten geçiş geliri elde etmelerine de olanak tanıyacak. Rusya bağımlılığından kurtulmak için Kazakistan hükumeti hattı çeşitlendirme amacıyla Frankfurt ile Hong Kong'u birbirine bağlayan China Telecom şirketinin “Transit İpek Yolu” üzerinden daha fazla trafik yönlendirme yapmayı planlıyor.

Ancak bu durumda, bir bağımlılığın başka bir bağımlılıkla değiştirilmesi riski ortaya çıkıyor. Zira, böyle bir durumda Kazakistan'ın verileri Çin'in filtreleme ve izleme sistemlerine girme tehlikesi yaşıyor.

Üçüncü alternatif bağlantı olarak uydu interneti ile bağımlılığını azaltmaya çalışan Kazak hükumeti içerik izleme konusunda Starlink ve Eutelsat-OneWeb gibi uydu interneti sağlayan özel şirketlerin sıkı kurallarıyla karşı karşıya kalıyor. İçerik filtreleme ve engelleme konusunda kendileriyle iş birliği yapılmasını şart koşan bu özel şirketler, internet erişimini sebepsiz yere kısıtlama, içerikleri engelleme konusunda yetkililerin isteklerini her zaman karşılamak istemiyor.

Özbekistan’ın interneti Rusya’nın kontrolünde

Özbekistan'ın durumu Kazakistan’a göre biraz daha karışık. Çünkü Özbekistan’ın uluslararası internet trafiğinin neredeyse tamamı, Kazakistan üzerinden Rusya tarafından kontrol edilen sistemler üzerinden geçmektedir.

Rusya, Orta Asya'daki internet trafiğini izlemek için kullanılan SORM (Sistemi Operativno-Rozisknyh Meropriyatiy) gibi teknolojileri ihraç ederek, bu sistem aracılığıyla internet trafiğini yakalayabiliyor ve bölgedeki yerel hükümetlerin dijital yaşam üzerindeki kontrolünü sıkılaştırmasına yardımcı oluyor. Rusya, 2022'de Ukrayna'ya yönelik başlattığı saldırıdan bu yana internet trafiği üzerindeki kontrolünü önemli ölçüde sıkılaştırdığı için Özbekistan da bu durumdan etkileniyor.

Bu durum Rusya üzerinden geçen trafiğin daha fazla izlenmesi ve sansüre uğraması riskini de beraberinde getiriyor. Özbekistan’ın kendi “Digital Özbekistan 2030” stratejisi kapsamında fiber-optik kablo altyapısını ciddi şekilde genişletme hedefi var. Bu hedef doğrultusunda 30 bin kilometre kablo döşemek ve hizmet kapsamını %98’e çıkarmak amaçlanıyor.

Fiberde Özbekistan için yeni rota

Özbekistan da Kazakistan gibi Rusya’ya olan dijital bağımlılığını azaltmak için çeşitli projeler üzerine yoğunlaşmış durumda. Kazakistan’ın, Hazar Denizi boyunca fiber optik bir kablo inşa etmek için Azerbaycan ile yürüttüğü proje Özbekistan için alternatif bir rota olarak gözüküyor. Özbekistan bu sayede Rusya üzerinden geçiş trafiğini en aza indirgemek, dış bağlılığı hafifletmek ve farklı yönlere veri rotaları oluşturmak niyetinde.

Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev de "alternatif veri iletim güzergâhları oluşturmamız bizim için önemli" diyerek Hazar Denizi'ni geçen bir fiber optik hattının Özbekistan için stratejik ve ekonomik öneme sahip olduğunu ve "sınırsız potansiyel" sunduğunu kaydetti.

Arabistan’la iş birliği fiber işbirliği

Özbekistan, fiber optik bağlantı kurmak için Suudi Arabistan merkezli DataVolt firmasıyla anlaşmaya çok yakın. DataVolt CEO'su Rajit Nanda, yakın zamanda Özbekistan’daki bir televizyon kanalına verdiği demeçte fiber kablo projesinin ülkenin ekonomik modernizasyon programı için hayati önem taşıdığını belirtti. Nanda, DataVolt'un Özbekistan'ın dijital ekonomisini genişletmek için Oracle ve Amazon gibi Amerikan teknoloji devleriyle ortaklıklar kurmaya çalıştığını da sözlerine ekledi.

Nanda, projenin "sadece güvenli iletişim sağlamakla kalmayıp milyarlarca dolarlık faydalar da sağlayabileceğini" de sözlerine ekledi. Özbekistan'ın, Kazakistan'ı Azerbaycan'a bağlayacak olan denizaltı fiber optik hattına ne zaman ve nasıl bağlanacağı konusunda ayrıntı vermedi. Üç ülke ayrıca, Hazar Denizi'nin altına bir enerji nakil hattı döşemek için iddialı bir plan üzerinde iş birliği yapıyor.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 21 Ekim'deki Astana ziyareti öncesinde Kazinfom haber ajansına verdiği röportajda, Hazar Denizi'ni aşan dijital bağlantıyı "önemli bir altyapı projesi" olarak nitelendirerek, bunun ABD ve Avrupa Birliği destekli Orta Koridor ticaret ağının gelişimine büyük katkı sağlayacağını belirtti.

Özbekistan, ayrıca AB'nden uydu internet projeleri ve "Orta Asya için Bağlantı" programı kapsamında destek alıyor. Bu girişimler, uzak topluluklara erişimi genişletmeyi ve dijital altyapıyı modernize etmeyi amaçlamaktadır.

30 yıllık Trans-Asya-Avrupa hattı

Özbekistan aynı zamanda Trans-Asya-Avrupa (TAE) kablosu güzergâhında da yer alıyor. Avrupa'yı Orta Asya ve Çin'e bağlamak için tasarlanmış, zaman içinde farklı ortaklar ve güzergâhlarla gelişen, Özbekistan'ın da dâhil olduğu geniş bir fiber optik iletişim ağının ilk konsepti 1990’larda ortaya çıktı. 1996 yılında, Almanya'nın Siemens şirketi, Özbekistan'ın TAE ana fiber optik hattının kendi payına düşen bölümünü döşemeye başlamıştır.

Özbekistan'daki 950 kilometrelik bu segment, Türkmenistan'daki kablo bölümüne bağlanacak şekilde planlanmıştı. Bu güzergâh, Özbekistan'ın Rusya üzerinden geçen internet trafiği bağımlılığına alternatif sağlamak üzere tasarlanmış olsa da, pratikte birçok Orta Asya bağlantısı yine Rusya üzerinden geçmektedir.

Kazakistan ve Özbekistan’ın Rusya’ya olan dijital bağımlılıklarını azaltmak için Azerbaycan üzerinden Türkiye ve Avrupa’ya açılmaları Türk Devletleri Teşkilatı çatısı altındaki birlikteliğin ekonomik getirisi olarak kabul ediliyor. Rusya’nın Ukrayna işgaliyle “oyalanması” Türk Cumhuriyetlerinin sadece siyasî değil, aynı zamanda dijital birlikteliklerini sağlamaları açısından fırsat olarak gözüküyor.