Mustafa Baloğlu Koleksiyonundan Yahya Hilmî Efendi Hattıyla Sülüs-Nesih Meşk Murakkaı

Meşk Nedir?

Rivayete göre Osmanlı hat sanatının kurucusu Şeyh Hamdullâh'a (1429-1520), “bu yazıyı nasıl elde ettiğini sormuşlar, o da 'Gözlerimi hocanın eline ve kalemine, kulağımı diline, gönlümü yazıya verdim, elimle kalemi de gereğine bağladım, bir harfi nasıl yazmak îcâbediyorsa yazıncaya kadar yazmaktan bıkmadım' cevabını vermiş”tir. İslam sanatlarında diğer sanat kollarında olduğu gibi hüsnühat sanatı da usta-çırak usulüyle yola çıkar. Hat sanatını öğrenmeye tevessül eden kişi bir hoca vasıtasıyla bu sanatı icra etmeye başlar. Hoca talebe ilişkisiyle açılan bu dersin ilk sayfası, asırlara uzanan bir sanat geleneğinin kâğıda işlenmiş hali olan meşktir. Resim, tezhip ve mûsiki sanatlarında da kullanılan meşk tabirinin hat literatüründeki anlamı, hocanın telebesine yazması için verdiği yazı örneğidir.

Bunun dışında hocanın yazdığı örnek yazıya (meşk) bakarak yapılan alıştırma/karalamalar ve talebenin hocasına göstermek için hazırladığı yazıya da meşk denir. Zamanla bu tabir giderek yaygınlaşmış, yazı yazmaya meşk etmek, yazı dersi öğrenmeye meşk almak, yazı öğretmeye de meşk vermek denilmiştir. Yazı yazmaya niyet eden kişi “Rabbi Yessir” duasıyla meşke ilk adımını atar. Bir mürekkebat meşki olan bu dua, yazıya başlayan kişinin sabrının ve maharetinin kâğıda yansıması için bir imtihan vesikasıdır. Harflere dair herhangi bir ölçü bilgisi olmadan yazılan bu dua niyazıyla örülü satır, talebenin şevk ve yeteneğine göre şekil alır, duanın bereketiyle de yazmayı kolaylaştırdığına inanılır. Bu ilk meşk satırını sebat ederek geçen kişi önce müfredat meşkine başlar. Ferd kelimesinden neşet eden bu kavram, harflerin müstakil olarak yazılması ve ikili olarak birbirine bağlanmasını ifade eder. Bu aşamadan sonra talebe mürekkebat meşkini talim safhasına geçer. Harflerin kelimelere, kelimelerin cümlelere bağlanarak metne dönüşmesini anlatan mürekkebat meşki, harflerin aralıkları, satır kompozisyonu gibi bir bütün olarak hattın estetik kaidelerini ihtiva eden zorlu bir eğitim sürecini içine alır. (Mürekkebat meşki içinde yazılan metinlerden bir tanesi de Hz. Muhammed (a.s.) sevgisini ve onun güzel vasıflarını ele alan manzum bir Arapça kaside olan Elif Kasidesi'dir). Mürekkebat meşkini tamamlayan kişi icazet yoluna girerek hocasının onayıyla hat sanatını icra etme ve imza yetkisine sahip olur.

MEŞK HÂTIRASI: MURAKKALAR

Meşk satırlarının bir araya gelmesiyle oluşan kâğıttan albümlere murakka adı verilmiştir. Murakkalar, kâğıtları üst üste yapıştırmak sûretiyle karton kıvamına getirilen mukavvalar üzerine önceden yazılıp yapıştırılan güzel yazı örneklerinin bir araya getirilmiş şeklidir. Tezhibin ve ciltlemenin tamamlanmasıyla albüm son şeklini alır. Hattın bütün ayrıntılarını bulabileceğimiz meşk murakkalarında hattatlar, harflerin boyut ve biçimini nokta ölçüsünden hareketle cümlelere akışını göstererek, meşkin insicam haritasını çizerler. Tâlim maksadıyla icra edilen meşk, zamanla bir sanat eserine dönüşür.

Prof.Dr. Muhittin Serin