Cezayir’den dünyaya yayılan müzik türü: Er-Ray

Cezayir’in kuzey batısındaki Oran kentinde ortaya çıkan ve tarihi 1930’lara dayanan İspanyol, Fransız, Afrika ve Arapça folk müzik tarzlarının karışımını içeren Er-Ray (Rai) müziği, sınırları aşarak bugün Türkiye dâhil tüm dünyada dinlenen bir müzik türüne dönüştü.

• Bugün tüm dünyada dinlenen bir müzik türünün adı olarak ünlenen Ray kelimesi, Cezayir ve diğer Mağrip ülkeleri lehçelerinde “işte bu” anlamına geliyor.

Coşkulu, hareketli bir tarz olan Ray müziği, ilk olarak 1930’larda Cezayir’in Oran (Vahran) kentinin Muhittin El-Kumeyl, Gambeta (El-Arabi Bin Mehidi), ed-Derb ve Plato gibi varoş mahallelerindeki fakir halk kesimleri arasında yayılmaya başladı.

Türkiye’de de yakın dönemde gençliğin diline dolanan “Abdulkadir Ya Bualem” şarkısını söyleyen Şab Halid, Şab Hüsnü Şakron, Şabbe Zehvaniyye gibi Ray sanatçıları, bu mahallelerden çıkarak dünyada şöhret kazandı.

Bu arada Şab Halid’in seslendirdiği Abdulkadir Ya Bualem şarkısında, kimilerine göre ünlü Mutasavvıf Abdülkadir Geylani’ye, kimilerine göre de Fransız sömürgeciliğine başkaldıran Cezayirli millî kahraman Emir Abdülkadir’e nidada bulunulduğu belirtiliyor.

UNESCO, Ray müziğini Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi'ne aldı

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) 2005’te Afrika müzik türleri hakkında hazırladığı özel bir bültende, Cezayir’in Ray müziğinin ana vatanı olduğuna vurgu yaparak, özellikle Oran kentinin bu müzik alanında çok önemli sanatçılar çıkardığına dikkati çekti.
Cezayir Kültür Bakanlığı’na göre, Cezayir Devleti, teknik zayıflığı nedeniyle Aralık 2020'de geri çekilen “Ray” dosyasını, Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesi'ne alınması noktasında 31 Mart 2021'de resmen UNESCO’ya yeniden sundu.

Ray müziği, 28 Kasım 2022'de Fas'ın başkenti Rabat'ta başlayan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükümetlerarası Komitesi'nin 17. oturumunda Cezayir adına UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi'ne kaydedildi.

Ray müziğinin özellikleri

• Kökenleri Cezayir’in batısındaki sahra bedevîlerinin müzik tarzına dayanan Ray müziğinin klasik dönem sanatçıları kendilerini “Şeyh (ihtiyar erkek) veya Şeyha (ihtiyar Kadın)”, yeni nesil sanatçıları da kendilerini “Şab (genç erkek) veya Şabbe (genç kadın)” olarak isimlendirerek, bir çeşit usta-çırak ilişkisine atıfta bulunuyor.

Ray sanatçıları 1930'larda, başta Fransa olmak üzere Avrupa devletlerinin Kuzey Afrika bölgesi üzerinde yürüttükleri sömürgeleştirme politikalarından salgın hastalıklara kadar geniş bir çerçeveden toplumu etkileyen sorunları ele almaktaydı.

Erken dönem Ray, genellikle tekrarlayan ifadeler ve flütte çalınan pasajlarla değişen lirik dizeleri içeren bölgesel gelenekleri takip ediyor ve melodik aralıkta sanatçının boğukluğundan çok hırıltılı sesine önem veriliyor. Aynı zamanda performans boyunca, diğer yerli dans veya dinî müzik türlerinden alınan bir özellik olan tutarlı bir ritmik kalıpla sürdürülüyor.

Arapça veya Fransızca söylenen Ray sözcükleri genellikle açık sözlüdür ve aşk, tutku, hamaset, fakirlik ve çaresizlik duygularını ifade ediyor.

Ray’ın sözleri genellikle günlük hayatın acısını ve zevkini anlatırken, bazen bu yapısıyla Amerikan Blues tarzı müziğiyle de ilişkilendirilen tercüme şarkılar okunuyor, bu da muhafazakâr Cezayir toplumunda tepkilere neden oluyor.

Arapça pop müziğine benzer tınısıyla, geleneksel Bedevî müziğinin tonal ve enstrümantal etkileri ile kültürel ve dinî etkilerini bünyesinde barındırıyor.

Oran’ın her mahallesi ayrı bir memba

Besteci ve müzisyen Kuveydir Burkan, Oran kentindeki Muhittin El-Kumeyl Mahallesi'nin Ray müziğinin ilk olarak çıktığı yer olduğunu belirterek, Şab Halid, Şab Seyit Ahmet El-Hindi ve Şab Affan gibi ünlü sanatçıların bu mahalleden yetişme olduğunu söyledi.
Kuveydir, Oran kentinin Ray müzik sanatının doğum yeri olduğunu, hemen hemen her mahallesinde bu müzik tarzının şekil bulduğuna vurgu yaptı.

Öte yandan müzisyen Huriyye Baba ise, Oran kentinin varoş mahallelerinin sanat dünyasında yıldızları parlayan ve Ray müzik tarzıyla şöhret kazanan Şab Halid, Şab Hüsnü ve Şan Nusur gibi çok sayıda sanatçı çıkardığını söyledi.
Baba, bu sanatçıların şarkılarındaki kelimeleri özenle seçtiklerine dikkati çekerek, bugün gelinen noktada Ray müzik tarzının bazı sanatçılarının rastgele kelimelerle şarkılarını seslendirdiği yorumunda bulundu.

Rekor sürede dünyaya yayılan tarz

“Ateşten düğünler… Ray’ın hikâyesi” başlıklı kitabın Cezayirli yazarı Said Hatibi de, “Teknolojinin bu kadar gelişmediği bir zamanda, rekor sürede dünyaya yayılmayı başaran tek müzik tarzı Ray’dır. Hatta, Fransızca ‘Larousse’ sözlüğü bile 1998’de Ray kelimesini kendi terimlerinin içine aldı.” dedi.
Hatibi, Oran’da ilk defa 1985’de Ray Müzik konserinin verildiğini, aynı yıl peş peşe Fas’ın Vecda ile Tunus’un Tabarka kentlerinde de konserlerinin düzenlendiğini belirterek, 1987 yılında ise Paris’te konser verildiğini ve böylece Mağrip ülkelerinin sınırına çıktığını kaydetti.