Angelopoulos ve Kazancakis: Savaşın hafızasına dair iki farklı anlatı sunuyor

Ne tür bir yakın tarih tasviri sundukları ve ülkelerinin tarihi-sosyal bağlamına nasıl yaklaştıkları hususunda Theo Angepoulos'un Ağlayan Çayır filminin ve Nikos Kazancakis'in Kardeş Katilleri romanının izleyicilerin ve okuyucuların gözünde özel bir yer teşkil edeceğine inanıyorum. I. ve II. Dünya Savaşları'ndan Yunan İç Savaşı'na, 1905 Rus Devrimi'nden Metaxas Rejimi'ne dek uzanan tarihi olaylar bakalım Yunanistan'ın en meşhur sanatçılarından ikisine neler düşündürtmüş, ve bakalım biz onlardan tarihin nasıl hatırlanacağı konusunda neler öğrenebiliriz?

Ağlayan Çayır

Theo Angelopoulos sinemasının ağırlık noktasının daima Yunanistan olduğunu görürüz. Hem uzak ve yakın tarihiyle hem de (Angelopoulos'un dönemindeki) güncelliğiyle Yunanistan, Angelopoulos'un Sınır Üçlemesi, Zaman Üçlemesi, Tarih Üçlemesi gibi eserlerinde çoğu zaman başrolü oynar. Yunan İç Savaşı'nda babası tutuklanan ve 9 yaşına kadar babasız kalan, babasının yokluğunda çatışma alanlarında babasının cesedini aradığını beyan eden Angelopoulos için Yunanistan'ın neden tutkuyla üzerinde düşünülecek bir nesne olduğu bellidir. Angelopoulos'un hem geçmiş zamanla hem Yunanistan ile yüzleşmesinin en çok tebarüz ettiği filmi olarak Ağlayan Çayır'ı zikretsek mübalağa olmayacaktır.

Angelopoulos'un izleyici üzerindeki duygusal etkiyi arttırmak için uyguladığı “ölü zaman” tekniği her ne kadar dikkat eşiğimizi zorlasa da Angelopoulos'un bu filmdeki mesajı yalnız dikkatle bakıldığında görülen bir sembolizmle karşımıza çıkar.

Olaylar her an sel tehdidiyle yüzleşen bir serhad köyünde geçmektedir. 1905 Rus Devrimi'nden kaçan bir aileden geriye yalnızca Eleni adlı küçük bir kız kalmıştır. Eleni, vardığı serhad kasabasında yaşayan Spyros adında varlıklı bir kişi tarafından evlat edinilmiştir. Eleni büyüyüp genç kız olduğunda üvey annesi ölmüş, üvey babası da onunla evlenmeye karar vermiştir. Ancak Eleni üvey kardeşi Alexis'yi istemektedir, Alexis ve Eleni'nin evlenmek için evden kaçmaları ile hikâyenin seyri değişir.

• Helenizm kelimesinin kökü olan Eleni ismini taşıyan beyazlar içindeki bu genç kadın Yunan milletini temsil etmektedir. Sel ve taşkınlarla sürekli hafif hafif sınanan bu tekinsiz zemin, yani köy, Yunanistan’ın kırılgan siyasi ve maddi uzamını temsil etmektedir. Bu suistimalci (abusive) baba ise Yunan milletini çekip çevirme vazifesinden aciz düşmeye başlayan siyasi idaredir. Filmde “Kral” ve “General” şeklinde örtülü olarak bahsedilenler II. Yorgos ve General Metaxas'dır.

Eleni ve Alexis sözde düğün için tutulan çalgıcıların yardımıyla Selanik'e gelirler. Kendisi de çalgıcı olan Alexis bu grupla çalışmaya başlarken “mülteciler şehri” Selanik'i, fakirliği, tükenmişliği görürüz. Bu ortamda Kral ve General birbiriyle sürekli olarak zıtlaşmasıyla oluşan boşlukta ülke adım adım kaosa sürüklenirken Spyros ısrarla “karısını” aramakta, Selanik'te sürekli Eleni ve Alexis'yi kovalamaktadır. Sonunda kaçanlar ve kovalayan yüzleşirler. Artık gururu ve namusu kalmadığını söyleyen ve defaatle Eleni'yi geri almak için dil döken Spyros, Eleni ile son bir kez dans edebilmek için Alexis'den neşeli bir parça ister. Alexis akordiyonuyla filmin izleyicilerin yüreğini sarsan derin ve hüzünlü müziğini çalmaya başlar. Tüm çabalarına rağmen evlatları tarafından reddedilen Spyros üzüntüden bir kenara yığılarak ölür, ki Alexis'e göre de Alexis yüzünden ölmüştür Spyros. Babanın ölümüyle köyden uzak durmaya gerek kalmaz, Freudyen çiftimiz Eleni ve Alexis babalarını öldürerek köye dönerler. Bu durum köyde lanetle karşılanır, ahali yas içindedir ve gece Alexis'nin evini taşlarlar. Babanın cenazesinden sonraki sabah ise köyü sel basar.

Bu manzarayı değerlendirirsek, ölen baba kendi bakış açısından bir fedakârlık yaparak artık pes etmiş olsa da son bir dansı yani son bir meşruiyet ve iyi niyet gösterisini görmek istemiş, son meşruiyetin kırıntısının da kaybıyla ölmüştür. Babanın yani müesses nizamın ortadan kalkmasıyla baskın veren sel, II. Dünya Savaşı ve İç Savaş'tır. Köy ve Baba, yani Helenlerin üzerinde durduğu zemin yok olmuştur. Artık, yeni kocası Alexis yani yeni düzen dışında Eleni'yi/Yunanları koruyabilecek bir şey kalmamıştır.

Bu keşmekeşte Eleni iki evlat dünyaya getirmiş, kocası ve oğulları farklı yolları denemiştir. Alexis daha iyi bir gelecek için ve ailesine bakabilmek için sele kapılan bu diyarı terk ederek Amerika'ya gider. Ancak buradan istediğini bulamadığı gibi vatandaşlık kazanıp ailesini Amerika'ya getireceği vaadiyle Amerikan ordusuna yazılır ve Pasifik'te, Yunanistan'dan kilometrelerce uzakta ölür. Metaxas Rejimi'nin sonunu II. Dünya Savaşı'nı ve müteakip İç Savaş'ta Eleni'nin oğullarından biri Falanjist olarak Mihver Devletler'in yolunu izlerken diğeri de partizan olarak Sovyetler'in yolunu seçmiştir.

• Karşıt ordularda savaşan bu oğulların da ölümüyle tüm evlatlarını/erkeklerini kaybeden Yunanistan/Eleni kimsesiz, yapayalnız kalmıştır. Eski ve suistimalci babanın ardından açılan her yol, her çığır felaketle sonuçlanmıştır...

Kardeş Kavgası

Nikos Kazancakis Yunan ve dünya edebiyatında tuttuğu aykırı yerle meşhurdur. Zorba ve El Greco'ya Mektuplar romanlarıyla şöhret bulan Kazancakis'in eserlerinde doğrudan Yunanistan ile değil, daha ziyade Ortodoks inancıyla bir yüzleşmeden bahsedebiliriz. Ancak Ortodoksluk ile yüzleşmek Yunanistan ile yüzleşmek demektir biraz da. Kazancakis'in ikincil düzeyde tanınan romanlarından Kardeş Katilleri bu ikili arasındaki ayrılmaz bağı işaretliyor.

Kardeş Katilleri İç Savaş döneminde geçmektedir, Kastelo adlı bir köyde yaşayan Papaz Yanaros bir yandan Kutsal Hafta yortusu yaklaşırken çatışan tarafları barıştırmaya çalışmakta, bir yandan ise dinine ve Yunanistan'a olan aidiyetini sorgulamaktadır. Yanaros, Aynoroz Dağı'ndaki manastırda gençken yaşadıklarını ve ruhbanların ahlaki zaaflarını anlattıkça Kazancakis'in kurumsallaşmış din pratiğine eleştirileri yükselir. Yanaros (ve dolayısıyla Kazancakis) hem siyasetçileri hem de diğer papazları beğenmese de ortak bir Yunanlık idesine inanmaktadır. Savaşta hangi tarafın “1821'in [Osmanlı'ya karşı bağımsızlık için ayaklanan] silahlı isyancıları” yani gerçek Yunanlı olduğunu sorgulaması bunu göstermektedir. Yunan kimliğinde inancın rolü de bilhassa önemli bir yer tutmaktadır, zira Papaz Efendi dua etmesini bakınız nasıl tasvir ediyor sanatçımız: “Masallarda sözü edilen yarı insan, belden aşağısı yarı at olan ürkütücü yaratıklar gibiydi, tıpkı bunlar gibi Papaz Yanaros'un da belden aşağısı Kastelo köyüydü. (...) Meryem Ana'nın mucizeler yaratan ikonasının önünde diz çöküp dua ettiğinde, yalnızca Papaz Yanaros değildi diz çöken, arkasında bütün evleri ve bütün ruhlarıyla Kastelo köyünün diz çöktüğünü duyardı”.

İnanç ve Yunanlılığın birbirinden ayrılamazlığını idrak etse de Papaz Yanaros'un taraflar arasında kararsız kalışının altında müellifin şahsi hayatında dönemsel olarak hem milliyetçi ideolojiye hem de (özellikle Lenin tarzı) komünizme sempati beklemesi ve sonrasında ikisinden de uzaklaşması da etkilidir. Tıpkı Angelopoulos'un tüm yollardan uzaklaşması gibi Papaz Yanaros da Kutsal Haftası geldiğinde radikal bir karar alır. Çatışan taraflar birbiriyle barış yapana dek Papaz Efendi “Hz. İsa'yı diriltmeyecek”, Paskalya kutlanamayacaktır: “Yunanistan çarmıha geriliyor, onu sizler çarmıha geriyorsunuz, İskaryot Yahudalar! Yunanistan çarmıha gerildikçe İsa da çarmıha gerilecek. (...). Siz öldürdükçe ben de onu diriltmeyeceğim”. Yanaros'un tavrı tarafları düşünmeye sevk etmek yerine iki taraftan da casusluk ithamı gibi tepkiler alır ve lanetlenir.

Yanaros bu durum üzerine dağlarda partizanlara komutanlık (kapetanyos) eden oğlu Drako ile bir pazarlık etmeye karar verir. Silahlarından aldıkları enaniyetle dine söven ve onunla alay eden genç savaşçıların tavırlarına tahammül etmek Yanaros'a oldukça zor gelir. Yanaros, Hristiyanlık açığa çıktığında ilk Hristiyanlar'ın da dağlara çekilmesi ve Roma toplumunun değerlerini reddetmiş olmasından hareketle, mevcut düzene karşı koyan bu küstah savaşçıların çağdaş dünyanın Hristiyanları olduğundan bir süreliğine şüpheye düşse de bunun yanlışlığını yaşayarak öğrenir.

Yanaros, oğlu Drako ile pazarlık yapar. Halka yahut sağ görüşlü ekabire dokunulmayacaktır, sağ görüşlü olanlar da partizanlara dokunmayacak, şehrin anahtarı da Drako şahsında partizanlara teslim edilecektir. Drako ve savaşçıları bunu kabul ederler, partizanlar dağdan inip Kastelo'yu teslim alırlar, Papaz Efendi solun ve sağın birbirini kucaklayıp birbirinde hayat bulduğunu, Hz. İsa'nın işte şimdi gerçekten dirildiğini anlatan duygusal bir konuşma yaparak sözü Kapetanyos'a bırakır, Kapetanyos Drako ise sivillerin evlerine çekilmesini, “ülkü”süne düşman olanların yargılanacağını söyler, Yanaros'un itirazları kaale alınmaz ve Kastelo tamamen partizanların insafına kalır.

Sonuç: Angelopoulos'un ve Kazancakis'in Tarih Dili

Vatan, savaş ve iç savaş gibi üzerinde konuşulması “zor” meseleler, zorluklarını onlar üzerinde konuşmanın duygusal etkisi ve gerektirdiği sosyal sermayeden aldığı kadar, hatta belki daha fazlasıyla bu konuları tevil etmenin yorumcuya katacağı ikbalden ve yorumcunun değer dünyasının yorumcu üzerindeki tahakkümünden alır. Hakiki birer entelektüel olarak hem Angelopoulos hem de Kazancakis bu kutuplar arasında kendilerince bir denge tutturma faziletine sahiptirler, kurdukları anlatılar ve bu anlatıların satır aralarına yerleştirilenler bu duruma işaret ediyor.

Önce Ağlayan Çayır'a bakarsak, sanatçının net bir tavrı olduğunu görürüz. Dünya Savaşları'ndan önceki yönetim Baba/Spyros özelinde görüldüğü gibi üvey kızıyla evlenen, onun çocuklarını elinden alan, baskıcı ve her açıdan “istismarcı” olan karakterle eşleştirilir. Ancak Baba'nın yaptığı şeylerin vehametini tam olarak görmeyen bir şekilde tasvir edilmesi ile bu iktidarsız ve aciz karakter karikatürize olmanın eşiğinden dönmüştür. Benzer bir şekilde Falanjistler'den filmde çok nadiren bahsedilmesi ve Falanjist karakter olmaması ile sanatçı kendi konumunu karikatür çizme nakısasına düşmeden tahkim etmiştir. Baba'nın öldürülmesi Ödipal bir saplantı olarak “kutsanmamış”, bilakis Baba öldükten sonra bundan memnun olmayan ve baba katillerini taşlayan insanlara da yer verilerek bu tutum sürdürülmüştür.

Sanatçının eserini nobran bir propaganda söyleminden ayıran şey üslubunun bir sanatkarlık ve zarafete sahip olması, fikrini ince ve işlenmiş bir şekilde sunmasıdır. Bu noktada Angelopoulos'ta dikkat çeken şey “isim”lerin yokluğudur. II. Yorgos, General Metaxas, Mussolini ve buna benzer hiçbir isim zikredilmez. İsimler ortadan silindiğinde ortada kalan, nesilleri peşi sıra sürükleyen kesintisiz savaş ve iç kavgalardır. Toptan savaş karşıtlığı şeklinde tezahür eden söylemine bir sosyal bilimci olarak katılmak mümkün olmasa da örnek alınası bir üslup geliştirme hususunda Angelopoulos'un hakkını teslim etmek gerekir.

Kardeş Katilleri ile devam edersek, Kazancakis'in daha “komplike” bir tutuma sahip olduğunu görürüz, ki bunun başlıca sebebi kendi hayatında Leninizm ve milliyetçilik arasında yaşadığı salınımlardan kaynaklanıyor. Lenin hayranlığından dolayı sol eğilimi çok daha bariz olsa da Kazancakis ideolojiyi bir önyargı kamburundan çok bir analiz imkânı şekline sokmayı başarıyor ve bu ışıkta değerlendirmeye çalışıyor hadiseleri. Yine bir iç savaş anlatısı olan İspanya, Yaşasın Ölüm'de Kazancakis, biraz da içindeki vatanperverlik damarıyla, nice Francocu'nun yazamayacağı bir Alcala Kuşatması anlatır mesela. Bu açıdan, Miguel de Unamuno Francoculuğu dışlayan kendince bir milliyetçiliğe sahip olması gibi Kazancakis de vatanperverliği dışlamayan ve dini anlatıyı yeniden (kanona açıkça aykırı şekilde) yorumlayan bir anlayışa sahiptir ve Kardeş Katilleri de bu anlayışın ürünüdür.

Aslen Kazancakis'in tepkisini çeken şey dini nasslardan ziyade dinin hâkim kesimlerin ellerinde meşrulaştırıcı bir vasıta vazifesi görmesidir. Burada da arafta kalan Papaz Yanaros'un kısa süreliğine de olsa partizanlar hakkında iyi fikirlere kapılması, yahut Hz. İsa'nın hakiki bir dirilişinin/Paskalya'nın hakim/sağ kesimin pratiği ve değerleri ile zıt görülmesi bunun işaretidir. Nitekim Kazancakis'in, bayrağında haç olan Yunanistan ve Ortodokluk arasında beden ve ruh misali kurduğu benzetme de (Papaz Yanaros diz çöküp dua ederken Yanaros şahsında tüm Kastelo'nun diz çökmesi) kendi ideolojik oryantasyonunu kendine mal ettiğini ve ideolojik klişelerle düşünmediğini gösteriyor.

• Kazancakis sola çok daha yakın olduğu hâlde romanda barışı bozan kötü karakterler olarak Drako ve partizanlarını göstermesi ve mutad günah keçisi olan sağ kesimi hedef almadığını yani iki tarafı birden tel'in etme yönündeki (bence oldukça isabetsiz olan) tavrı takınırken kolaycılığa düşmekten kaçındığını gösteriyor. Bu hasletlerle Kazancakis onu sevmeyenler için bile saygınlık uyandırıcı bir konuma yükselmiş oluyor.

Angelopoulos'un ve Kazancakis'in “hem taraflı hem hakkaniyetli” tarih dilinden alınacak çok ders olduğuna inanıyorum. Tıpkı Yunanistan gibi, dininin sembolünü bayrağında taşıyan ve derin bir ideolojik yarılmanın tesirini hâlâ taşıyan bir ülkede ister sanatçı ister bilim adamı olsun tarih yorumcusunun kendi şahsına karşı bir dürüstlük ve rasyonellik borcu vardır. Buna ilavete, karikatürize ve kolaycı anlatımlardan kaçınmak ve ideolojinin gözlere mühür vuracak bir nesne değil analitik bir vasat olarak kullanılması elzemdir. Türkiye'de, ancak tüm bunlar hayata geçirildiği takdirde geçmiş zaman ile kurduğumuz ilişkimizde bir yetişkinlik tavrı inşa edilebilecektir. Mesela Kemal Tahir gibi kendine mahsus bir hakikatçilik geliştirmiş ve eserlerinde tüm bakış açılarına birden ses veren bir tarih yorumcusundan ikinci bir tane olmaması ancak Türkiye'den kültürel sermaye açısından bariz derecede daha yukarıda olmayan bir ülkede pek çok bu tür ismin bulunması da bilhassa düşündürücüdür...

Bu yazının başlığı yazardan bağımsız editoryal olarak hazırlanmıştır.