Basra Okulu’nun doğuşu Hicrî 2. yüzyıla tekabül eden bir döneme rastlamış ve bu okul, kendisinden sonra gelen Kûfe Okulu ile birlikte Arap dili gramerinde iki ana damardan biri olarak kabul edilmişti. Basra’da yapılan gramer çalışmaları, daha çok mantıkî ve felsefî yaklaşımlara dayanmış; burada dil kuralları sistemleştirilirken tümdengelimci metotlar kullanılmıştı. Bu yönüyle Basra ekolü, dili açıklamada kuralların merkezde olduğu bir yaklaşımı benimsemişti.

• Bu okulun temellerini atan isimlerden biri olarak İmam Ebu’l-Esved ed-Düelî öne çıkmıştı. Kendisi, Hz. Ali’nin yönlendirmesiyle Arapçanın ilk nahiv kaidelerini yazıya geçirmiş ve dilin bozulmasını engellemek adına önemli bir adım atmıştı.

Ebu’l-Esved, harflerin harekelenmesi ve kelimelerin doğru telaffuzu üzerine yoğunlaşmış; bu çalışmalarıyla Basra Okulu’nun kurucu babalarından biri olmuştu.

Ebu’l-Esved’in ardından gelen öğrenciler ve takipçileri, bu çalışmaları daha sistematik hâle getirmişti. Bunların başında Yunus b. Habib gelmişti, o da dili analiz ederken şiir ve atasözlerinden örnekler kullanmış ve gramer kurallarını türetmişti. Yunus b. Habib’in en meşhur talebesi Sîbeveyh olmuştu.

• İran asıllı bir âlim olan Sîbeveyh, Arapçayı son derece iyi öğrenmiş ve yazdığı el-Kitâb adlı eseriyle Basra ekolünü zirveye taşımıştı. El-Kitâb, sadece Basra Okulu'nun değil, bütün Arap dili gramerinin temel taşlarından biri olarak kabul edilmişti. Bu eser, nahiv ve sarf alanında yazılmış ilk kapsamlı ve sistematik kitap olma özelliğini taşımıştı.

Sîbeveyh, çalışmalarında Arapçada harflerin mahreçleri, kelime türleri, cümle yapılarını ayrıntılı biçimde ele almış ve yüzlerce örnekle desteklemişti. O, gramer kurallarını belirlerken sadece Kur’ân-ı Kerîm’i değil, aynı zamanda Arap şiirini, bedevî konuşmalarını ve atasözlerini de kaynak olarak kullanmıştı. Bu yaklaşımıyla dilin canlı yapısını yansıtmış ve grameri kurallarla donatırken doğal dil kullanımını da göz ardı etmemişti. El-Kitâb, sonraki yüzyıllarda yazılan nahiv kitaplarının büyük çoğunluğuna kaynaklık etmiş; yüzyıllar boyunca okutulmuş ve şerh edilmişti.

Basra Okulu’nun diğer önemli isimlerinden biri Halil b. Ahmed el-Ferahîdî olmuştu. O, sadece gramer değil, aynı zamanda sözlük bilimi, vezin bilimi ve müzik gibi alanlarda da önemli katkılar sunmuştu.

Halil b. Ahmed, el-Ayn adlı eseriyle Arap dilinin ilk sistematik sözlüğünü yazmıştı.

Bu eser, harflerin çıkış yerlerine göre tasnif edilmiş ve dilin fonetik yapısını temel alan bir sözlük olmuştu. El-Ayn’ın yazılması, Basra ekolünün dil çalışmalarını ne kadar derinleştirdiğini ve gramerin yanı sıra diğer dil bilimlerine de nasıl katkı sunduğunu göstermişti.

Basra ekolü, dilin mantıklı yapısını önceleyen bir anlayışla hareket etmiş ve nahiv kurallarını katı mantık sistematiği içerisinde değerlendirmişti. Bu nedenle zaman zaman "katı kuralların okulu" olarak anılmıştı. Bu yaklaşım, Basra Okulu’nu Kûfe Okulu'ndan ayıran temel özelliklerden biri olmuştu.

• Kûfe Okulu daha çok dilin halk arasında kullanımına, şiir geleneğine ve örfî kullanımlara dayanırken; Basra Okulu teorik yapıyı öncelemiş ve istisnalardan çok genel kuralları esas almıştı.

Bu ekolün gelişiminde Basra şehrinin sosyal ve kültürel yapısı da etkili olmuştu. Basra, İslâm fetihlerinden sonra Arap dünyasının doğuya açılan kapısı hâline gelmiş; önemli bir ilim, ticaret ve kültür merkezi olmuştu. Hint Okyanusu’na açılan bir liman kenti olması, buraya farklı milletlerden insanların gelmesine yol açmış ve bu çeşitlilik, dilin korunması ve standardize edilmesini zorunlu kılmıştı. Bu ortam, Arapçanın çeşitli şive ve ağızlardan etkilenmemesi adına gramer çalışmalarının doğmasına ve kurumsallaşmasına zemin hazırlamıştı.

Basra’daki gramer çalışmaları sadece Arapçanın korunmasıyla sınırlı kalmamış, aynı zamanda bu dili öğrenmek isteyen Arap olmayan toplumlar için de büyük kolaylık sağlamıştı. Özellikle İslâm’ın yayılmasıyla birlikte yeni Müslüman olan halkların Kur’ân’ı doğru okuyabilmesi için Arapçanın doğru bir şekilde öğretilmesi zarurî hâle gelmişti. Bu ihtiyaç, Basra’daki dil âlimlerini harekete geçirmiş ve dil öğretiminde kullanılacak sistemli kuralların oluşturulmasına neden olmuştu.

• Basra Okulu’nun gelişimi, Abbâsîler döneminde daha da hız kazanmıştı. Bağdat’ın kurulmasıyla birlikte Basra ile Bağdat arasında ilmî bir etkileşim başlamış, birçok Basralı âlim başkentte ders vermişti. Bu durum, Basra ekolünün etkisini Bağdat üzerinden İslâm coğrafyasının tamamına yaymıştı.

Bu dönemde gramerle ilgili tartışmalar artmış, çeşitli gruplar arasında nahiv kurallarının yorumlanması konusunda fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştı. Bu tartışmalar, ilmî üretkenliği artırmış ve gramer literatürünün zenginleşmesine yol açmıştı.

Basra Okulu, sadece dilbilgisi açısından değil, aynı zamanda metodolojik yaklaşımı açısından da İslâm düşünce tarihine katkı sunmuştu. Bu okulda geliştirilen tümdengelimci yaklaşım, fıkıh usulü, kelam ve diğer İslâmî ilimlerde de etkili olmuştu. Basralı dilcilerin mantıki analiz yetenekleri, özellikle Mu‘tezile ekolünün düşünce sistematiğiyle paralellik arz etmişti. Bu da göstermişti ki Basra’daki dil çalışmaları, yalnızca dil ile sınırlı kalmamış; düşünce dünyasında da derin izler bırakmıştı.

Zamanla Basra Okulu’nun etkisi azalmış, ancak bu ekolün mirası sonraki kuşaklara taşınmıştı. El-Kitâb gibi eserler üzerinden bu ekolün anlayışı farklı dönemlerde yeniden yorumlanmış, çeşitli İslâmî medreselerde okutulmuştu. Bu okulun temsilcileri, dilin muhafazası, doğru anlaşılması ve öğretilmesi için büyük emekler sarf etmiş, günümüzde dahi Arap dilbilgisi eğitiminde referans alınan kuralları ortaya koymuştu.

Netice olarak, Basra Okulu, Arapça gramerinin doğuş yeri olarak kabul edilmiş; sistemli, kurallara dayalı ve felsefî yaklaşımıyla gramerin temel taşlarını oluşturmuştu. Bu okulun kurucu şahsiyetleri olan Ebu’l-Esved ed-Düelî, Yunus b. Habib, Sîbeveyh ve Halil b. Ahmed gibi âlimler, Arap dilini sadece korumakla kalmamış, onu bir bilim hâline getirmişti. Bu çalışmalar sayesinde Arapça yüzyıllar boyunca İslâm ilim dünyasının ortak dili olarak kalmış; Kur’ân-ı Kerîm’in doğru anlaşılması, hadislerin sağlıklı yorumlanması ve İslâmî ilimlerin gelişmesi için güçlü bir temel oluşturmuştu. Basra Okulu’nun gramer tarihindeki yeri, sadece Arapçanın değil, genel olarak dil biliminin gelişim sürecinde de önemli bir dönüm noktası olmuştu.