Kafkas başkentlerinin etimolojisi

Kafkasya, coğrafî olarak, Kuzey ve Güney Kafkasya olarak ikiye ayrılır. Kuzey kısmında, Rusya’ya bağlı Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Adige ve Kuzey Osetya-Alanya olmak üzere yedi özerk cumhuriyete ek olarak Stavropol ve Krasnodar idarî bölümleri bulunur. Güney Kafkasya’da ise Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan vardır.

Bu denli heterojen bir yapıya sahip Kafkaslarda şehirler, çok sayıda farklı medeniyet ve halkın ortak katkılarıyla gelişmiştir. Kafkasya’daki şehir adları da bu çeşitliliği yansıtır niteliktedir. Kuzey Kafkasya’daki günümüzün büyük şehirleri ağırlıklı olarak Rusların bölgeyi ele geçirdiği yıllarda kurulan kalelerin etrafında serpilmişken, Güney Kafkasya’nın başkentleri çok daha eski tarihe sahiptir. Gelin, Kafkasya’daki bağımsız ülke ve özerk bölge başkentlerinin isimlerinin kökenlerini inceleyelim.

Bakü

Azerbaycan’ın başkenti Bakü’nün ismiyle ilgili birçok farklı rivayet bulunuyor. Belki de kentin modern zamanda da “rüzgârlar şehri” olarak anılması sebebiyle en bilinen hikâye, Bakü’nün Farsça bad (rüzgâr) kelimesinin ve kube (dövmek) fiilinin birleşimiyle, kabaca “rüzgârın dövdüğü yer” anlamındaki “Badkube” kelimesinden türediği. Bakü isminin eski Farsçada “Tanrı’nın dağı” anlamına gelen “Baghkuh” kelimesinden gelmiş olabileceği de tahmin ediliyor. Bölgenin en zengin başkentinin etimolojisiyle ilgili bir diğer görüş, yine eski Farsçada “Tanrı’nın yeri, şehri” anlamına gelen “Bagawân” kelimesinden türediği.

Erivan

Bugün Ermenistan’a başkentlik yapan Erivan (Ermenice “Yerevan”), yaklaşık 2500 yıllık bir tarihe sahiptir. Şehir, M.Ö. 8. yüzyılda Urartular tarafından “Erebuni” ismiyle bir kale olarak inşa edilmiştir. Günümüzde Erivan şehrinin ilçelerinden birinin ismi de olan Erebuni, Urartu dilinde “ele geçirmek, fethetmek” manasına gelmektedir.

• Şehrin ismiyle ilgili diğer bir rivayet, Yerevan isminin Ermenicede “görülmek” manasına gelen “yereval” kelimesinden geldiğidir. Bununla ilgili açıklama ise, Hz. Nuh’un Büyük Tufan’dan sonra Ağrı Dağı’nda gemiden indiğinde ilk olarak Erivan şehrinin kurulduğu yeri gördüğü ve bölgenin bu sebeple “Yerevan” şeklinde adlandırıldığıdır.

Şehir, 16. ve 19. yüzyıllar arasında Türk ve Fars egemenliğinde kaldığı zamanlar, Farsça “giden, yürüyen” anlamına gelen “Revan” ismiyle anılmıştır.

Tiflis

Gürcistan’ın başkenti Tiflis’in tarihinin Bronz Çağı’na kadar uzandığı ve bu dönemlerde bölgedeki en büyük yerleşimlerden biri olduğu belirtilmiştir. Bazı dış mahallelerinde çok daha eski çağlara ulaşan kalıntılar bulunsa da bugünkü Tiflis’in merkezinin Kartli Kralı Vakhtang tarafından 6. yüzyıl civarında kurulduğu kabul ediliyor. Tbilisi’nin adı konusunda diğer Kafkas şehirlerine göre daha az ihtilaf bulunuyor.

Genel kanıya göre Gürcüce sıcak manasına gelen “Tbili” kelimesi, şehrin Gürcüce adı olan “Tbilisi”nin kökenidir. Yani Tiflis, “sıcak yer” anlamına gelmektedir.

Şehre neden bu ismin verildiği hakkında ise birçok farklı görüş mevcuttur. Halk arasında yaygın efsaneye göre, Kral Vakhtang’ın o zaman ağaçlarla kaplı Tiflis’te gerçekleştirdiği bir av sırasında, şehirde bugün de meşhur olan ve termal turizmde önemli yer tutan sıcak sülfür kaynaklarını keşfettiği için oraya bir şehrin kurulması ve bu isimle çağrılmasını istemiştir.

Grozni

Başta Çeçenler olmak üzere Kafkas Müslümanları tarafından genellikle nefretle anılan Rus General Aleksey Yermolov tarafından 1818’de bir kale olarak kurulan Grozni, Rusça bir sıfat (grozniy). Türkçeye genellikle “korkunç” gibi negatif anlamlarla tercüme edilse de “yavuz, heybetli” gibi anlamlarla da ifade edilebilir.

• İsmi Türkçeye “Korkunç Ivan” olarak tercüme edilen Dördüncü Ivan, Rusçada bu sıfatla (Ivan Grozniy) anılır.

Grozni’nin Çeçencedeki ismi, içinden geçen Sunja Nehri ve yerleşim yeri anlamına gelen “gala” kelimelerinin birleşimiyle oluşan ve “Sunja üzerindeki şehir” olarak tercüme edilebilecek “Sunja-gala”dır. 1996’dan sonra Çeçenistan’ın kısa bağımsızlık döneminde birkaç sene boyunca bağımsız Çeçenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Cahar Dudayev’in ismine ithafen “Cahar-gala” olarak anılmıştır.

Mahaçkale

Rusya’ya bağlı Dağıstan Cumhuriyeti’nin başkenti Mahaçkale, 1844 yılında Ruslar tarafından Petrovsk ismiyle bir kale olarak kurulmuştur. Bu ismin verilmesinin sebebi, 1722 yılında İran seferine devam ettiği sırada Çar Büyük Petro’nun kalenin yakınında bir yerde kamp kurduğuna dair bilgidir. Rus Çarlığı’nın yıkılıp, Kafkasya’da kısa süreli bağımsızlık hareketlerinin yaşandığı I. Dünya Savaşı sonrası dönemde, 1918-1920 yılları arasında şehir, efsanevî Dağıstanlı direnişçi İmam Şamil’in onuruna “Şamil” ve Avar dilinde Türkçeyle aynı manaya gelen “kale” kelimelerinin birleşimiyle “Şamilkale” olarak anılmıştır.

• Bolşeviklerin bölgeyi ele geçirmesinin ardından da Avar asıllı Kızıl Ordu komutanı Magomed-Ali Dakhadaev’in lakabı olan “Mahaç”a ithafen şehrin adı Mahaçkale olarak değiştirilmiştir.

Nalçik

Tıpkı Grozni gibi General Aleksey Yermolov tarafından 1818’de kurulduğu kabul edilen Nalçik, Rusya’ya bağlı Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nin başkentidir. Nalçik’in ismi ilk okunduğunda kulağa yabancı gibi gelse de aslında Türkçe kökenli bir kelimedir. Şehrin içinden geçen nehrin adını alan Nalçik, Türkçe “nal” sözcüğünden türemiştir. Kentin arması da olan at nalının sonuna Türkçede kullanılan küçültme eki “çik”in eklenmesiyle Nalçik ismi oluşmuştur.

Kuzey Kafkasya yerlisi Çerkeslerin bir kolu olan Kabardeylerin çoğunlukta olduğu şehirde, Cumhuriyet’e ismini veren Türk kökenli Balkarlar da nüfusun yaklaşık yüzde 15’ini oluşturmaktadır.

Çerkessk

Rusya’ya bağlı Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti’nin başkenti Çerkessk şehri, 1825 yılında “Batalpashinskaya” ismiyle Ruslar tarafından kurulmuştur. Bu isimlendirme, 1787-1791 yıllarındaki Rus-Osmanlı Savaşı’nda Kuban şehri yakınlarında Rus kuvvetlerine mağlup olan Battal Paşa’dan gelmektedir. Genellikle muzaffer komutanların onuruna verilen yer isimleri, bu ilginç örnekte ters yönlü işleyerek mağlup komutanın ardından verilmiştir. Bu isim uzun olduğu için şehir, sakinleri tarafından “Pashinka” olarak çağrılmıştır.

• 1934-1937 yılları arasında Sovyet politikacı Daniil Sulimov’a ithafen Sulimov olarak adlandırılan şehir, Sulimov’un “halk düşmanı” ilân edilip öldürülmesiyle, Stalin’in “Büyük Temizlik” adı verilen ve yaklaşık 1 milyon insanın öldürüldüğü sindirme hareketinin yöneticisi Nikolay Yejov’a ithafen 1937-1939 yılları arasında “Yejovo-Çerkessk” olarak çağrılmıştır. Yejov’un 1940’ta kendi kurduğu terör çarkının kurbanı olarak tıpkı Sulimov gibi idam edilmesinin ardından da isminin çıkarıldığı şehrin resmî adı, o tarihten sonra “Çerkessk” olarak kalmıştır.

Etimoloji olarak tahmin etmenin zor olmadığı şehrin adı, içinde yaşayan Çerkeslerin sonuna Rusçada yer isimlerine yaygın olarak eklenen “sk” ekiyle (Murmansk, Yakutsk, Irkutsk, Omsk vs.) Çerkessk olmuştur.

Vladikavkaz

Rusya’ya bağlı Kuzey Osetya’nın başkenti Vladikavkaz’ın anlamı, Rusçada “sahip olmak” fiilinin emir kipi (vladey)ve Kafkas kelimelerinin birleşimiyle oluşmuştur. Birebir çevirisi “Kafkasya’ya sahip ol” gibi bir anlam içerse de “Kafkasya’nın hâkimi” şeklinde de tercüme edilebilir. Şehrin Osetçe ismi Dzaudzhikau ise 18. yüzyılda Osetlerin önde gelen figürlerinden biri olan Dzaug Bugulov’un ismiyle “yerleşim yeri, köy” manasına gelen “kau” kelimesinin birleşimiyle oluşmuş olup, “Dzaug’un yerleşimi” şeklinde tercüme edilebilir.

1784’te, Rusya’nın Gürcistan üzerinde hâkimiyet kurmaya çalıştığı yıllarda kale olarak kurulan Vladikavkaz’a, Gürcistanlı Bolşevik lider Sergo Ordzhonikidze’nin onuruna 1931’le 1944 arasında Ordzhonikidze ismi verilmiştir. 1944 ila 1954 yılları arasında şehrin ismin, Osetçedeki orijinal ismi olan Dzaudzhikau olurken, 1954’te tekrar Ordzhonikidze’ye çevrilmiş, son olarak 1990 yılında orijinal ismi olan Vladikavkaz’a dönmüştür.

Magas

Rusya’ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan İnguşetya’da, eski başkent Nazran’ın yerine yeni başkent olması için 1995 yılında kurulan Magas, Kafkasya’daki en genç şehirlerden biri olsa da isim olarak kökeni eskiye dayanmaktadır.

• Kuzey Kafkasya'da bir Orta Çağ krallığı olan Alanya’nın başkenti “Maghas”tan ilhamla verilen adın kökeni hakkında tartışmalar olmasına rağmen İnguş kökenli bir kelime olduğu ve "Güneş Şehri" anlamına geldiği kabul edilmektedir

Kelime, baskın görüşe göre İnguşçada güneş anlamına gelen “ma,” halka anlamına gelen “ga/go” ve yer isimlerine eklenen “sa” eklerinin birleşimiyle oluşmuştur.

Maykop

Rusya’ya bağlı Adıge Cumhuriyeti’nin başkenti Maykop’un kökeni hakkında birçok farklı görüş mevcuttur. En çok kabul edilen teoriye göre şehrin ismi, Maykop’un bulunduğu Mieko vadisinin ismiyle Adıgece “bitiş yeri, vadi ağzı” anlamına gelen “pe” kelimesinin birleşiminden oluşmuştur ve “Mieko Vadisi Ağzı” anlamına geldiği söylenebilir. Mieko’nun da Çerkesçede “mie” (elma) ve “ko” (vadi) isimlerinin birleşimiyle oluştuğu belirtilmiştir.