Kudüs eski şehrin sokaklarında yürürken, Mescid-i Aksâ’ya birkaç dakika mesafede küçük mescitler görmeniz mümkündür. Bu mescitlerin çoğu, vakit namazlarında dükkânını ve meşguliyetini bırakıp Aksâ’ya gidemeyecek durumda olan esnafın istifadesi için yapılmıştır. Yine, yaşlı ve yürüme engeli olanlar için de küçük mescit ve namazgâhlar inşa edilmiştir. Bunların dışında, vefat eden ulemâ ve salih zatlar adına, hacılar ve yolcular için mescitlerin açıldığı vakidir.
Gıramî, Reyhânî ve Lu’lu mescitlerinde olduğu gibi, birçok küçük namazgâh aslında mescit değil, özü itibariyle kabirdir. Buralarda medfûn zatlara duyulan saygı nedeniyle, buralar beş vakit namaz kılınan mekânlara dönüştürülmüştür.
Günümüzde Kudüs eski şehir, dört mahalleye (Müslüman, Hristiyan, Ermeni ve Yahudi) ayrılmış olsa da, 1967’deki İsrail işgalinden önce böyle bir ayrım söz konusu değildi. Dolayısıyla bugün, şehrin dört bir yanında mescitlere rastlamak mümkündür. Kudüs’ün çeşitli mahalle ve semtlerinde yaşayan âlim ve sâlih zatların isimleri de, hâlâ buralarda yaşamaya devam etmektedir.
Kudüs’te mevcut tekkeler, sadece tasavvufi törenler için kullanılmazdı. Hacca giderken veya dönerken Mescid-i Aksâ’yı ziyaret etmek isteyen yolcular şehre geldiklerinde, buralarda konaklardı. Ramazan ayında tekkelerde itikâfa girilir, talebeler buralarda dersler okurdu. Bu nedenle, tekkelerin bir bölümü mescit işlevi görürdü.
Kudüs eski şehirde bugün mevcut olan veya yıkılmış bulunan bütün mescitlerin isimleri ve mevkileri, Mahkeme Sicilleri’nde kayıtlıdır. Günümüzde, eski şehirdeki mescitlerin bazıları terk edilmiş durumda, bazıları tamamen yıkılmıştır. Tekke ve zaviyelerden ise, sadece Afgan Zâviyesi faaliyetini sürdürmektedir. Eski şehirde bulunan ve tespit edilen toplam 41 mescitten 6’sı terk edilmiş (mehcûr) durumda, 5’i ise tekke konumundadır.
Bütün mescitlerin teker teker tespiti ve fotoğraflarının çekimi sırasında, 144 dönümlük Mescid-i Aksâ arazisi içinde bulunan 7 müstakil mescit (Kubbetu’s-Sahra, Kıble, Kadîm, Mervan, Burak, Ömer ve Zâviyetu’l-Fahriyye), çalışmaya dâhil edilmemiştir. İlâve bilgi olarak: Kudüs eski şehirde, 12 minare bulunmaktadır. Bunların dördü Mescid-i Aksâ külliyesindedir. Diğerlerinin konumları ise şöyledir: Hankâh Salâhiyye, Dergas, Mi’zenetu’l-Hamrâ, Kale, Ömeru’l-Kebîr, Diysi, Ömer bin Hattab ve Zâviyetu’l-Mevleviyye.
Kudüs’teki 41 mescidi teker teker tespit ederek ziyaretimde bana yardımcı olan, bilgi veren ve yol gösteren bazı isimler var. Onlara özel teşekkür borçluyum: Tarihçi ve rehber Rubin Ebu Şemsiyye, İhyâ ve Turâs Merkezi eski müdürü ve arşiv uzmanı Muhammed Safedi ve Kudüs’e dair derin bilgisinden her zaman istifade ettiğim Şeyh Naci Bekirat, bunların başında geliyor.
1. ÖMER BİN HATTAB MESCİDİ – [Eyyûbî]
Hristiyan Mahallesi’nde, Kıyâme Kilisesi’nin güneyinde, Azize Helena Sokağı üzerinde bulunmaktadır.
Müslümanlar 638 yılında Kudüs’ü kuşattıktan sonra, Kudüs Patriği Sophronius’un talebi üzerine, şehri teslim almak için Hz. Ömer bizzat gelmişti. Hz. Ömer ve yanındakilerin Kıyâme Kilisesi’ni ziyaretleri sırasında namaz vaktinin girmesi üzerine, Patrik, “İbadetinizi bizim kilisemizde eda edebilirsiniz” demişti. Hz. Ömer, “Eğer ben burada namaz kılarsam, benden sonrakiler, benim burada namaz kılmamı bahane ederek, kiliseyi elinizden alırlar” diye cevap verdi.
Kilisenin avlu duvarının dışında, Hz. Ömer’in namaz kıldığı yerde bugün Ömer Bin Hattab Mescidi yer almaktadır. Bina, Salahaddîn Eyyûbî’nin oğlu Efdal tarafından, 1193’te inşa ettirilmiştir.
2. GIRAMÎ MESCİDİ – [Eyyûbî]
Hâlidiyye ve Saraya sokakları arasında kalan Gıramî Sokağı’nda bulunmaktadır. 1320 yılında Şam’da doğan ve Kudüs’te ilim halkaları kurarak dersler veren Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed Bin Ahmed Türkmâni, adına inşa edilmiştir. “Gıramî” ismi, Şemseddin Türkmânî’nin Kırım asıllı olmasından ileri gelmektedir. Türkmânî 1386 yılında Kudüs’te vefat etmiş, mescidin bulunduğu yere defnedilmiştir. Mescit bir dönem tekke olarak da kullanılmıştır.
3. ŞURAFÂ’ MESCİDİ – [Osmanlı]
Silsile Kapısı yolu üzerindedir. Esnafın vakit namazlarını kılması için inşa edilmiştir.
4. DİYSİ (ÖMERÎ) MESCİDİ – [Eyyûbî]
Mağâribe Mahallesi’nde Nebi Davud Kapısı’na yakın bir noktadadır. Günümüzde, 1967’deki İsrail işgalinden sonra “Yahudi Mahallesi” olarak adlandırılan kısımda kalmıştır.
5. ÖMER el-KEBÎR MESCİDİ – [Memlûk]
İsrail işgalinden olan “Yahudi Mahallesi” olarak adlandırılan kısımdaki mescit, Kudüs eski şehrin en eski aktif ikinci sinagogu olan Ramban’ın yanı başında yer alır. İşgalden sonra, mescit ibadete kapatılmıştır.
6. VELİYULLAH MUHÂRİB MESCİDİ – [Eyyûbî]
Mağâribe Mahallesi’nin başlangıcında, Silsile Kapısı yoluna oldukça yakın bir noktadadır. Bugünkü ismiyle ‘’Yahudi Sokağı’’nda bulunmaktadır. 1187’de Salahaddîn Eyyûbî ile birlikte Kudüs’e gelip yerleşen askerlerden birinin ismini taşımaktadır.
7. KALE MESCİDİ – [Memlûk]
El Halil Kapısı’nın güney kısmında, Kudüs Kalesi’nin içinde yer almaktadır. Osmanlı sultanlarından Birinci Mahmud döneminde (1730-1754) kapsamlı bir tadilat geçirmiştir. 1967’deki işgalden sonra kale müzeye çevrilirken, mescit de ibadete kapatılmıştır.
Kalenin burçlarında kullanılan taşlara bakıldığında, aynı anda Romalılardan Osmanlı İmparatorluğu dönemine kadar, Kudüs’ü elinde tutan tüm devletlerden izlerin bulunduğu görülür. Kalenin hemen yanında, Osmanlı döneminde inşa edilmiş olan kışla, günümüzde İsrail polisi tarafından kullanılmaktadır.
8. ÖMER EL SAĞÎR MESCİDİ – [Memlûk]
Mağâribe Mahallesi’nde, Süryani Kilisesi yolu üzerinde St. Mark’s Kilisesi’nin yanında bulunmaktadır.1963 yılında restore edilmiştir.
9. YA’KÛBÎ MESCİDİ – [Eyyûbî]
1200’lü yıllarda, Kazak asıllı bir âlim olan Şemseddin Bağdâdî tarafından tekke olarak inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde restore edilerek, “Şeyh Yakup el Acemî Zâviyesi” ismiyle anılmıştır. Ermeni Mahallesi’nde bulunmaktadır.
10. ŞEYH ĞABÂYN MESCİDİ – [Osmanlı]
Bazâr Çarşısı’nda, El Halil Kapısı’na çıkan yol üzerinde bulunmaktadır. İçinde Şeyh Ğabâyn isimli sâlih bir zata ait kabrin yer aldığı mescit, ibadete kapalıdır.
11. OSMAN BİN AFFÂN MESCİDİ – [Eyyûbî]
Bazâr Sokağı’nda bulunmaktadır. Geçtiğimiz yüzyılda, kapsamlı bir tadilattan geçirilmiştir.
12. SEYÛFİYYE MESCİDİ – [Memlûk]
Eski şehrin ana caddelerinden el Vâd’ın sonunda, Kattânîn Çarşısı’na girmeden sağ tarafta bulunmaktadır. Günümüzde ibadete kapalı bulunan mescidin içinde, Memlûk döneminden “Seyyûfî” adlı bir askerin kabri yer almaktadır.
13. GAYMERÎ MESCİDİ – [Osmanlı]
Kudüs surlarının girişlerinden Yeni Kapı’nın hemen yanında, sağ kolda bulunmaktadır. Şu anda kapalı olan mescidin içinde, Salahaddîn Eyyûbî döneminde şehre yerleşen Gaymerî ailesine ait mücahitlerin kabirleri mevcuttur.
14. HAYYÂT MESCİDİ – [Eyyûbî]
Hristiyan Mahallesi sınırları içinde bulunmaktadır. Namaz vakitlerinde ibadete açılan mescidin bir kısmı günümüzde dükkân olarak kullanılmaktadır.
15. KALÂVÛN MESCİDİ – [Memlûk]
Yeni Kapı yakınlarında, Hristiyan Mahallesi sınırları içinde yer almaktadır. İsmini, Kudüs’te çok sayıda eser inşa ettiren ve Mescid-i Aksâ’yı tadilattan geçirten Memlûk Sultanı Kalâvûn’dan (1222-1290) almaktadır.
16. SALÂHİYYE HANKÂHI MESCİDİ – [Eyyûbî]
Hristiyan Mahallesi’nde, Kıyâme Kilisesi’nin bitişiğinde ve batı yakasında bulunmaktadır. Kudüs’ün Haçlılar tarafından işgal altında tutulduğu 1099-1187 yılları arasında Kudüs patriğinin özel konutu olan kullanılan bina, Salahaddîn Eyyûbî tarafından askerî karargâha çevrilmiştir. Salahaddîn, fetihten sonra burada bir müddet inziva hayatı yaşamış, daha sonra da kendi adına burayı vakfetmiştir. Kitâbede yapının Memlûklar döneminden kaldığı ifade edilse de, mimari Eyyûbîler dönemine aittir.
17. ŞEYH REYHÂN MESCİDİ – [Eyyûbî]
Sâdiyye Mahallesi’ndeki Reyhânî Sokağı’nda bulunmaktadır. Mescid-i Aksâ’nın Gavânime Kapısı’ndan çıkıldığında, tam karşıdaki Rahibeler Yokuşu’nun solunda yer alır. “Şeyh Reyhân”ın gerçekte kim olduğu tartışmalıdır. Yerel halk bu kişinin sahabeden Ebû Reyhân el-Ezdî olduğunu iddia etse de, bu konuda herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Osmanlı döneminde yaşamış “Şeyh Reyhân” isimli bir sûfî olduğu görüşü de vardır. Osmanlılar zamanında Halvetî tekkesi olarak kullanılan mescidin girişinde, Mu’minûn suresinin ilk beş ayeti yazılıdır.
18. MUSTAFA MESCİDİ – [Modern dönem]
Eski Kudüs’ün ana caddelerinden Hân ez-Zeyt Çarşısı’nda, Mesûdî Sokağı’nda yer almaktadır. Geçtiğimiz yüzyılda, esnafın vakit namazlarını kılması için inşa edilmiştir.
19. ŞEYH MEKKÎ MESCİDİ – [Eyyûbî]
Kudüs surlarının kuzey kapılarından Bâb-ı Sâhire’den girdikten sonra, sağ tarafta, Kâdisiyye Medresesi’nin karşısında kalmaktadır. Şâfiî mezhebi âlimlerinden, 1089 Remle doğumlu Şeyh Ebû Kâsım Mekkî’nin kabrinin çevresine, sonraki süreçte inşa edilmiştir. Geçtiğimiz yıllarda Yahudi yerleşimciler, mescidin yakınlarını işgal etmiş olsa da, günümüzde ezan okunmakta ve vakit namazları eda edilmektedir.
20. Mİ’ZENETU’L-HAMRÂ (KIZIL MİNARE) MESCİDİ – [Osmanlı]
Sâdiyye Mahallesi’nde yer alan mescit, 1533’te Şemseddin Halvetî’nin oğlu Şeyh Alâaddin Halvetî tarafından yaptırılmıştır. Vaktiyle minaresinde bulunan kırmızı taşlar nedeniyle bu ismi almıştır.
21. ÇORBACI MESCİDİ – [Osmanlı]
Eski Kudüs’ün en güzel kapısı olan Şam Kapısı’ndan girip Mescid-i Aksâ’ya doğru ilerlerken, el Vâd Caddesi ile Hân ez-Zeyt yolunun kesiştiği köşede yer alır. 1685 yılında, Kudüs eşrafından Abdulkerim bin Hâc Mustafa Çorbacı tarafından inşa ettirilmiş, ön kısmına da halkın istifadesi için bir sebil yaptırılmıştır.
Günümüzde, vakit namazları kılınmakta, ön kısmı ise İsrail askerleri tarafından nöbet yeri olarak kullanılmaktadır.
22. MUS’AB BİN UMEYR MESCİDİ – [Eyyûbî]
Şam Kapısı’ndan girer girmez, sağ tarafta yer almaktadır. Şeyh Lu’lu Camii’nin tam karşısında bulunan mescit, İsrail işgal yönetimi tarafından ibadete kapatılmış, isminin yazılı olduğu kitâbe de kaldırılmıştır.
23. ŞEYH LU’LU MESCİDİ – [Eyyûbî]
Şam Kapısı’ndan eski şehre girer girmez, sol yakada kalmaktadır. Salahaddîn Eyyûbî döneminde denizci olarak hizmet veren askerlerden Bedreddin Lu’lu Gâzî adına inşa edilmiştir. Mescidin iç kısmında Şeyh Lu’lu’nun kabri bulunmaktadır. İlk dönemlerde tekke olarak kullanılan yapı, daha sonra medrese ve mescide dönüştürülmüştür. Mescidin girişindeki kitâbede binanın Memlûklar döneminde inşa edildiği belirtilse de, mescid ve medrese, Eyyûbî yapısıdır.
24. DERĞAS MESCİDİ – [Osmanlı]
El Vâd Caddesi üzerinde, caddenin Çile Yolu ile kesiştiği noktada, Avusturya Misafirhanesi’nin tam karşısında yer almaktadır. İsminin Osmanlı döneminde burada yaşamış “Derğas” isimli bir sâlih zatten geldiği düşünülmektedir. 1964’teki tadilattan sonra günümüzdeki şeklini almıştır.
25. EBUBEKİR SIDDIK MESCİDİ – [Osmanlı]
Hân ez-Zeyt Çarşısı’nın sonunda yer almaktadır. Osmanlı döneminde, çarşı esnafının vakit namazlarını eda etmesi için yapılmıştır.
26. SUVEYGAT ALLÛN MESCİDİ – [Osmanlı]
Hristiyan Mahallesi sınırları içinde, El Halil Kapısı’ndan Mescid-i Aksâ’ya doğru inerken, sağ tarafta yer almaktadır. Çarşı esnafının vakit namazlarını eda etmesi için yapılan mescit, günümüzde öğle, ikindi ve akşam namazlarında ibadete açıktır.
27.SULTAN BARKUK MESCİDİ – [Memlûk]
Attârîn (Kokucular) Çarşısı’nın üst kısmında, Sultan Han’ın içinde, Silsile Kapısı yolu üzerinde yer almaktadır.
Memlûk Sultanı Barkûk (ö. 1399) adına inşa edilen çift kubbeli mescit, günümüzde beş vakit namaz için ibadete açıktır.
28. ALÂADDİN BASIRÎ MESCİDİ – [Memlûk]
Mescid-i Aksâ’nın Meclis Kapısı’ndan çıktıktan sonra, hemen sağda yer almaktadır. Memlûklar döneminde yaşayan sâlih zatlardan Alâaddin Basırî’nin kabrinin çevresinde, kendisinin vefatından sonra inşa edilmiştir. Aynı zamanda bulunduğu sokağa ismini de veren mescit, 1971’de restore edilmiştir.
29. RASÂSÎ MESCİDİ – [Osmanlı]
Mescid-i Aksâ’nın Meclis Kapısı’nın batısında, Haseki Sultan Tekkiyyesi’nin bulunduğu sokakta, el Vâd Caddesi’nden girildiğinde sol yakada bulunmaktadır. Bu ismi almasının sebebi, inşa edilirken, taşlarının kurşunla birleştirilmiş olmasıdır.
30.MÜSEBBİT MESCİDİ – [Eyyûbî]
Çarşı esnafının vakit namazlarını kılması için inşa edilen mescit, Saraya Sokağı ile Gıramî Sokağı’nın birleştiği köşededir. Eyyûbîler döneminde yaşamış, Ahmed Seyfeddîn el Musebbit isimli bir sâlih zata nispet edilmektedir. El Müsebbit’in kabrinin de yer aldığı mescit, önceki dönemlerde zâviye olarak kullanılmıştır. Günümüzde, kapısında herhangi bir kitâbe veya tabela olmamasına rağmen, öğle ve ikindi namazlarında ibadete açık bulunmaktadır.
31. AZRAK MESCİDİ – [Memlûk]
Ermeni Mahallesi’nde, Ya’kûbî Mescidi’nin doğusunda, Mesih Kilisesi’nin arka tarafında yer almaktadır. Memlûklar döneminde Kudüs’te yaşamış olan Şeyh İbrahim Azrak isimli bir zata nispet edilmektedir. Günümüzde terk edilmiş haldedir.
32.BİDDİ AŞARA MESCİDİ – [Memlûk]
Yeni Kapı’nın batısında, şu an Latin Patrikhanesi olarak kullanılan yapılar topluluğunun içinde yer almaktadır. En son tamiratı 1950’de geçiren mescit, günümüzde Müslümanların erişimine açık bulunmamaktadır.
33. DEMİRCİLER MESCİDİ – [Eyyûbî]
Hristiyan Mahallesi içinde, Cebşe Sokağı’nda bulunmaktadır. Şu anda ibadete kapalı olup, karşısındaki fırının deposu olarak kullanılmaktadır. Bölgenin eski ismi “Haddâdîn” (Demirciler) olduğu için böyle adlandırılmıştır.
34. HARİRÎ MESCİDİ – [Eyyûbî]
El Halil Kapısı’nın güneyinde, Osmanlı kışlasının bitiminde, Kıddîs Ya’kûb Sokağı içinde yer almaktadır. Memlûklar döneminde, Şemseddin Muhammed bin İbrahim el Harirî (v. 1482) tarafından restorasyonu yapıldığı için, onun adını almıştır. Şu anda bakımsız ve metruk halde bulunan mescit, Kudüs’te yaşayan gayretli Müslümanlar tarafından temizlenmektedir.
35. MULLÂT MESCİDİ – [Eyyûbî]
Yeni Kapı yakınlarında, Cevâlide Mahallesi ile Hristiyan Mahallesi arasında yer almaktadır. Mescit, şu anda ev olarak kullanılmaktadır.
36.ŞEYH HASEN MESCİDİ – [Eyyûbî]
Eski Kudüs’ün kapılarından Hutta Kapısı ile Kâdisiyye Sokak arasında, Şeyh Hasan Sokağı’nın içindedir. Kaynaklarda yeterli bilgi bulunmayan mescidin, Eyyûbîler döneminde inşa edildiği düşünülmektedir. Şu anda ibadete kapalıdır.
37. ZÂVİYETU’L-AFGÂNİYYE MESCİDİ - [Osmanlı]
Kudüs eski şehirdeki tek faal tekkedir. Günümüzde her perşembe akşamı zikir merasimi icra edilmekte, dinî gün ve gecelerde programlar yapılmaktadır. Mescid-i Aksâ’nın Gavânime Kapısı’na ve Özbekler Tekkesi’ne oldukça yakındır.
38. ZÂVİYETU’L-MEĞÂRİBE MESCİDİ – [Eyyûbî]
Silsile Kapısı yolu üzerinde, Hâlidiyye Kütüphanesi’nin arka tarafında yer almaktadır. Faslı Müslümanların kullanımı için Salahaddîn Eyyûbî döneminde inşa edilen zâviye ve mescit, şu anda kapalıdır.
39. ZÂVİYETU’N-NAKŞBENDİYYE MESCİDİ – [Osmanlı]
“Özbek Tekkesi” adıyla da bilinen mescit, Çile Yolu üzerinde, Mescid-i Aksâ’nın Gavânime Kapısı yakınlarındadır. Şu an faal olmayan tekkenin mescit kısmı, öğle ve ikindi vakitlerinde ibadete açıktır.
40. ZÂVİYETU’L-MEVLEVİYYE MESCİDİ – [Osmanlı]
Sâdiyye Mahallesi’nde, Mevlevî Sokak’ta yer almaktadır. Tekkenin hazire kısmında, Osmanlı döneminde yaşayan Şeyh Ali Mevlevî medfundur. Tekke şu anda faal değildir.
41. ZÂVİYETU’L-HİNDİYYE MESCİDİ – [Memlûk]
Memlûklar döneminde Rufâî tekkesi olarak açılan ve günümüzde kapalı bulunan bina, eski şehrin tarihî kapılarından Bâb-ı Sâhire’nin iç kısmında, yirmi beş metre kadar batıda yer almaktadır.
[Fotoğraflar: İbrahim Furkan Özdemir]