Sınırları olmayan bir mendil: Tenugui
Arkadaşımın bana verdiği bezi açarken, “Bu nedir?” diye sordum. Büyük bir dikdörtgen hâlinde açıldı. “Senin için aldığım bir hediye” dedi. “Teşekkür ederim, ne işe yarıyor?” Polka deseninin yanı sıra kumaşı sert, ince ve kenarları dikişsizdi. “Birçok şey için. İçine bir şeyler sarabilirsin” diye açıkladı. “İçine bir şeyler mi sarmak?” Varını yoğunu bir sopanın ucundaki bir bezde taşıyan bir aylağı hayal ettim.
Hediye beni şaşırttı, ama minnettarmış gibi davrandım. Sonunda arkadaşım gitti ve kumaş, dolabın derinliklerinde kendine bir yer buldu. Zaten saracak bir şeyim yoktu. Ve o zamanlar yeryüzünde aylak aylak dolaşmaya niyetim de yoktu. Tenugui ile ilk karşılaşmam açıkçası en hafifinden mahcubiyet vericiydi. Saçaklanmış kenarlarıyla bu bez tuhaf bir hediyeydi. Hiç de kullanışlı görünmüyordu. Bu basit kumaşın zengin bir geçmişi ya da zengin kullanım öyküsü olduğunu bilmiyordum.
En sade biçim
İlk bakışta tenugui pek fazla göze çarpmıyor. Saçaklı kenarları ve ince yapısı, en azından ben gibi bir Batılı kişinin gözlerine, kullanılmış bir bez gibi gözükür. Hatta bazı tenuguilerin ayrıntılı resim ve desenlerinin tuvallerde veya posterlerde, savunmasız bezlerden daha iyi duracağını bile hissetmişimdir.
Ve bazen tenuguiler düz bez veya kumaş parçalarından başka bir şey değildirler.
Aslında tenugui bazen elleri kurutmak veya temizlemek için çaput olarak kullanılır. Bu nedenle tenugui’nin kanjisi (harfler) el için olanı te 手 ile ve 手拭 い (てぬ ぐ) nugu’nun ise (う 拭う(ぬぐ) kurulamak için kullanılmış olması sürpriz değildir. Fakat bu “el bezleri”, tenugui ailesinin en sade, en ucuz ve en az etkileyici olanlarıdır. Tenugui’nin kanjisi bile kumaşın kökeni ve kullanım alanları hakkında doğru bir resim vermez.
Tenuguinin kökeni
Gerçekte tenuguinin seçkin bir şeceresi vardır. Kamawanu Shop’un “Tenugui Hakkında Gelişigüzel Bir Konuşma”sına göre orijinal tenugui, Heian dönemine (M.S. 794-1192) kadar uzanır. Metropolitan Sanat Müzesi, barış ve sanatsal keşifle bilinen Heian dönemini, Japonya’nın kültürel aydınlanması olarak adlandırmaktadır. Kana yazısı, waka şiiri, yamato-e resim tarzı ve Genji’nin Hikâyesi gibi tanınmış kültürel gelenekleriyle beraber gelişen tenuguinin kalabalığın içinde nasıl kaybolduğunu görmek çok kolay.
Heian dönemi tenuguisi çok pahalı bir üründü. Tenuguiya.jp sitesi bunları kutlamalarda ve dinî törenlerde kullanılan ipek veya kenevir ince dokuma bezler olarak tanımlıyor. Seri üretim teknikleri henüz gelişmediğinden, kumaş üretimi, özenli ve masraflı bir işlemdi. Sonuç olarak, fiyatlar sıradan halkın imkânlarının ötesinde kaldı.
Yaygınlaşması
Tenugui, Heian döneminden çok sonrasına kadar yaygınlaşamadı. Kamakura ve Edo dönemlerinde gelişen kumaş yapma teknikleri arzı arttırırken bez fiyatlarını aşağı çekti. Tenugui satın alınabilir hâle geldiğinde, kumaşın çok yönlülüğü yaygın kullanımını tetikledi. Kâğıttan daha dayanıklı olan bez yıkanabilir ve tekrar kullanılabilirdi. Fakat en önemlisi tenugui, şapka, kemer, cüzdan ve eşyaları sarmak ve dekoratif amaçlı örtü olarak zamanın ihtiyaçlarını karşılıyordu. Sınırsız kullanımlarıyla tenugui bir gereklilik hâline geldi.
Sonunda tenugui, hem evi hem de sakinlerini temizlemede kullanılabilecek kadar ucuz oldu.Tenuguiya.jp sitesi, onsenlerin (kaplıca) yayılması ve rutin banyo uygulamalarının tenuguinin popülaritesini artırdığını ve böylece tenuguinin bir hamam lifine de dönüştüğünü ifade ediyor. Modern havlulara asırlar varken, Tenugui çok da bir rekabetle karşı karşıya kalmadı.
Tenugui’nin işlevsel olduğu tek uygulama banyo değildi. Bezin çok yönlülüğü, onu şapka, kemer veya aksesuar olarak yaz festivallerinin bir parçası hâline getirdi. Tenugui ayrıca kendo (bambu kılıçlarla yapılan dövüş sanatı) sporcuları tarafından, teri çektiği ve kafalarını büyük miğferlerden koruduğu için, baş bandı olarak kullanılıyordu. Bu kumaş yeraltı dünyasının bile bir gereci hâline gelmiştir. Japonlarda bir hırsızın imajı, burnunun altına bağlanmış, kimliği gizleyen bir maske olan tenugui olmadan tamamlanmış olmaz.
Rakugo hikâye anlatıcısı bir tenugui olmadan ne yapardı? Sahne sanatçısı Katsura Sunshine, “Rakugo, tek bir hikâyecinin bir yelpaze ve aksesuar olarak bir el havlusu kullanarak geleneksel bir hikâyeden sonra izleyiciyi komik bir monologla eğlendirmeye odaklanmasıdır” diye açıklıyor. Bu havlu, yani tenugui, sanatçının yetenekli elinde şekilden şekle girer. Biraz hayal gücüyle, sahnenin ihtiyaç duyduğu herhangi bir aksesuar yerine geçer.
Tarzın doğuşu
Tenuguinin popülaritesinin tek nedeni yararlı olması değildi. Zanaatkârlar arasındaki rekabet ve artan stil talebi, bezin estetik gelişimine katkıda bulunmuştur. Tenugui bir moda aksesuarına evrildikçe, daha iyi tasarımlar, satıcılar için yüksek kârlara dönüşmeye başladı.
Ancak rekabet yalnızca ekonomik değildi. Kamawanu’ya göre, tasarım yarışmaları esnafın şiddetli rekabetini tetikledi ve yeni boyama ve baskı teknikleri doğurdu.
Bu teknikler zanaatkârların daha önce asla yapamayacakları şeyleri yapmasına izin verdi. Böylece Tenugui, manzara, yaban hayatı ya da insanlar gibi çok renkli, detaylı desen ve güzel resimlerle ilk defa bezenmeye başlandı. En güzel tasarımlar, sergilenen ve hayranlık duyulan dekoratif parçalar hâline geldi.
- Bununla birlikte, tasarımlar yalnızca estetik kaidelere dayanmıyordu. Tenugui moda olunca, ticaret piyasasına daldı ve tanıtım ürünü hâline geldi. Tenuguiya.jp, işletmelerin, kabuki aktörlerinin ve sumo sporcularının adlarını, resimlerini veya logolarını işledikleri tenuguileri dağıttıklarını veya sattıklarını belirtiyor. Aileler, kendi kamonlarını 家紋(かもん) veya aile armalarını taşıyan tenuguiler satın alırlardı. Bazen taşıyanın bilgilerini taşıyan bezler meishi 名刺(めいし) veya kartvizitlerin yerini alırdı.
Kumaş üretimindeki gelişmeler tenuguiyi pahalı bir tören aracından kitlelerin kullanmaktan keyif aldığı gündelik bir eşyaya dönüştürdü. Ve yeni boyanma ve baskı teknikleriyle sade bir kumaş şık bir moda aksesuarı ve sanat eseri hâline geldi.
Modern toplumda tengui
Sonunda tenugui, mendillerle, pamuklu havlularla, tek kullanımlık peçetelerle ve diğer modern kumaşlarla yer değiştirerek halkın gözünden düştü. Şapkalar, cüzdanlar, plastik torbalar, yalıtımlı bavullar, benou kutuları ve ambalaj kâğıdı gibi ucuz ve tek kullanımlık mallar bu eski moda bez parçasının yerini aldı. Düğmeler, çıtçıtlar, fermuarlar ve cırt cırt giyim ve aksesuarlar da devrim yaparak tenuguiyi basit ve arkaik bir nesneye dönüştürdü.
Ancak Avustralyalı mimar Harry Seidler’in dediği gibi “İyi tasarım eskimez” ve son zamanlardaki ihtiyaçlar tenuguiye yeni bir hayat verdi. Belki de modernleşme acelesiyle tenuguinin önemli incelikleri gözden kaçırılmıştı.
Tenuguiyi bugünkü kumaşlardan ayıran nedir? İnce kumaşı hızlı kurur; bu nedenle temizlik, banyo yapma, mendil veya baş bandı için hâlâ idealdir. Toz tutmadıklarından tenuguiler, pencere, tezgâh üstü, lavabo, televizyon ekranı ve monitör gibi yüzeyleri silmek için mükemmeldir.
Tenugui aynı zamanda bir kişiliğe sahiptir. Kamawanu, boyama işleminin, özellikle de elle boyamanın bir sonucu olarak, iki tenuguinin aynı olmadığını ileri sürer. Doğal boyalar renk ve mukavemet bakımından farklılık gösterebilir ve farklı sonuçlar ortaya çıkabilir. Hava, sıcaklık ve nem de boyama sürecini etkiler.
Kullanım da tenuguiyi etkiler. Gotokyo.com sitesi, kullanımla birlikte bozulan diğer kumaşların aksine, tenuguinin kullanıldıkça aslında daha iyi olduğunu belirtiyor. Tekrar tekrar kullanılması bezi yumuşatarak cildi rahatsız etmesine mâni olur. Bir tenugui eskidikçe solup buruşarak, geçmişini ve kullanım amacını ortaya koyan karakterini yansıtır. Sonuç olarak hiçbir tenugui tam olarak birbirinin aynı değildir.
Tenugui, eko topluluklarda da popülerdir. Gotokyo.com tenuguiyi “geleneksel Japon kültürüne dayanan uygun ve çevre dostu bir yaşam aracı” olarak tanımlar. Yeniden kullanılabilir ve biyolojik olarak parçalanabilir olduklarından tenuguinin çevresel etkileri azdır. Tenugui, günümüzün çevreye duyarlı toplumları için mükemmel bir eşyadır; özellikle de mottainai veya çöpsüzlük felsefesinin yeniden kullanılabilir nesnelere fazladan prestij vermiş olduğu Japonya’da.
Tenuguinin benim en sevdiğim yönü, bana tenugui hediye eden arkadaşımın da farkında olduğu gibi harika omiyage veya hediye olmalarıdır.
Hafif, kolay taşınabilir ve belirgin bir şekilde Japonlara has olan tenugui, Japonya’ya gidenlerin dostlarına alabileceği mükemmel bir hediyedir. Bu yerel bezler birtakım meşhur görselleri öne çıkarıyor.
Örneğin, Nara şehrinin tenuguilerinde özellikle bir geyik olabilir. Ehime şehrinden satın aldığımda bir mandalina ağacı var. Benim mavi Tokushima tenuguim bölgenin indigo boyama geçmişine selam duruyor. Kyoto Uluslararası Manga Müzesi, Japonya’nın eski manga serilerinin anısına tenuguiler satıyor. Tenuguinin zaman üstü oluşunun gerçek bir delili, bezin bugün yenilenen popülerliğidir.
Aldığım ders
Kısa süre önce arkadaşımla temasa geçtim ve hediyesi için teşekkür ettim. İlk baştaki düşüncelerimi paylaşınca güldü ama benim Japon bezinde yeni keşfettiğim sevgiden de memnun kaldı.
- “Tenuguinin neden kenarları dikişsizdir biliyor musun?” diye sordu.
- “Bunun bir nedeni var mı?” dedim.
- “Suyu sıkmayı kolaylaştırıp kurumasını hızlandırıyor.”
Başlangıçta beni menfi duygulara sürükleyen bir kenar dikişi eksikliğinin bile bir sebebi var.
Arkadaşımın hediyesinden bahsetmişken, artık dolabın bir köşesine atılmış bir şekilde durmuyor. Bentou taşıdığım zaman, tenuguiyi paketlemede kullanıyorum. Aynı zamanda bana Japonya’nın boğucu yazlarında kafa bandı veya el havlusu olarak hizmet ediyor. Ve onsene (kaplıca) gittiğimde, yanımda götürürüm. Muhtemelen daha fazla tenugui almalıyım.
Ama benim en sevdiğim tenugui duvarımda asılı duruyor. Eskiden bir “paçavra”da güzelim desenlerin heba edildiğini düşünürdüm, fakat şimdi düşününce tuvallerin de aslında birer bez olduklarını fark ediyorum. Bir poster sadece bir kâğıt parçası mıdır? Tenugui koleksiyonum, gittiğim yerleri veya mevsim şenliklerini hatırlatıyor. Ayrıca bir “bez parçası”ndan öğrendiğim hayat dersini de temsil ediyorlar. Basit bir bezle karıştırılabilse de tenugui, Japonya’nın en faydalı geleneklerinden biridir ve ihtiyaç duyduğum her an onu kullanmaktan geri durmuyorum. Gotokyo.com bunu çok güzel ifade ediyor: “Tenuguinin kuralları yalnızca kullanıcılarının hayal gücü ile sınırlıdır.”
Tenuguiler nasıl yapılır?
- Rezerve patı uygulanacak ahşap çerçeveye bir kalıp yerleştirilir. Bir rulo yıkanmış ve kurutulmuş kumaş bir tenugui boyutunda katlanır ve kalıp kumaşın üzerine yerleştirilir. Reserve patı daha sonra her parçaya uygulanır.
- Rezerve patı kalıbın kapsadığı alanlara yapışmaz, yalnızca desenin oyulduğu alanlara uygulanır.
- Kumaş, bir tezgâh üzerine yerleştirilir ve boyalar bir sulama kabı kullanılarak dökülür. Boyalar tüm yüzeye yayıldıktan sonra, bir kompresörle çekilir.
- Kumaş ters çevrilir ve işlem tekrarlanır.
- Kumaş, patı çıkarmak için kumaşı yıkayan bir makineye yerleştirilir. Daha sonra kumaş, patı ve fazla miktardaki boyayı çıkarmak için tekrar ama elle yıkanır.
- Kumaş güneşte kurutulur.
- Kurutulmuş kumaş rulo, desen kontrol edilerek bir tenugui uzunluğunda katlanır. Daha sonra kırışıklıkları düzeltmek için kumaş, bir silindirin altından geçirilir. Daha sonra her tenuguinin her iki tarafı elle kesilir ve her parça katlanır.