Direnişi öğreten cephe: Trablusgarp

Trablusgarp Savaşı, 1911-1912.
Trablusgarp Savaşı, 1911-1912.

Sürekli ilerlemeyi ve yayılmayı büyük Roma hayali ile birleştiren İtalya'nın, Birinci Dünya Savaşı'nda büyük pastadan pay kapmak için gözüne kestirdiği yer Osmanlı’nın Afrika'daki son vatan toprağı olan Trablusgarp oldu. Ancak, Trablusgarp içlerine doğru ilerleyen İtalyanlar karşılarında Türk subaylarının emri altında örgütlenmiş yerel halkın sert direnişini buldu. Yerel mücadelede Osmanlı’nın yanında yer alan Senusiler İtalyanların aksine direnişi yalnızca bir vatan savunması olarak değil, dini bir mücadele olarak görüyordu. Bu yüzden Trablusgarp isteksiz askerlerden oluşan bir işgal gücüne karşı kutsal bir savaş veren birliklerin mücadele sahasına dönüştü. Mücadelenin sonunda, Trablusgarp Cephesi, Anadolu, Libya, Fas, Cezayir ve Mısırlı Müslümanlara işgalci güçlere karşı direnmeyi öğreten bir mektep olarak tarihe geçecekti.

İtalyanlar 1861 yılında siyasi birliklerini tamamlamayı başardı, fütürist bir yaklaşımla güce tapan bir millet oluşturmuşlardı. Sürekli ilerlemeyi ve yayılmayı büyük Roma hayali ile birleştiren bu yeni ulusun büyük pastadan pay kapmak için gözüne kestirdiği yer Osmanlı’nın Afrika'daki son vatan toprağı olan Trablusgarp'tı.

Roma'da bulunan Banca di Roma binası, 1946.
Roma'da bulunan Banca di Roma binası, 1946.

İtalyanlar yardımsever bir kisve ile sızdıkları Libya’yı ekonomik anlamda desteklemek ve kalkındırmak için yoğun bir yatırım faaliyetine girişmişti. Banca di Roma, Trablusgarp bölgesinde sayısız emlak satın almış, İtalyanların buraya ticari kaygılarla yoğun bir biçimde gelmelerini sağlamıştı.

Özellikle İtalya ve Trablusgarp arasında başlatılan vapur seferleri iki bölge arasındaki yoğun ticari ilişkiyi daha da güçlendirmişti. Ticari ilişkiler kültürel sahaya taşınarak birçok İtalyan okulunun açılması Trablusgarp ve İtalya arasında daha da hassas bir ilişki kurulmasını sağladı.

İtalya'nın Libya'da ilk kurduğu okulun öğretmenleri.
İtalya'nın Libya'da ilk kurduğu okulun öğretmenleri.

İstanbul hükümeti, başlangıçta İtalyanların bu teşebbüslerini iyi niyetli faaliyetler olarak okumayı tercih etti. İtalya ise her geçen gün Trablusgarp üzerinde yeni haklar elde ediyor, Osmanlı toprağı olan bölgeye kendisine ait özerk bir yapıymış gibi davranıyordu. İtalyanların ise siyaseten dikkat ettiği tek husus; diğer Avrupalı devletleri kızdırmamaya ve gücendirmemeye dikkat etmekti.

İkinci Meşrutiyet İtalyanlara Trablusgarp kapılarını açıyor

1908 yılında Makedonya bölgesinde dağa çıkan bir grup genç Osmanlı subayı, Sultan Abdülhamid'e meclisi tekrar açarak meşruti sisteme fiilen geçilmesi için yoğun bir baskı uyguluyordu. Güçlü bir istihbarat ağı oluşturarak devletin siyasi gücünü en ücra noktalara kadar ulaştırmayı başaran Sultan İkinci Abdülhamit, kendi subayları arasında meydana gelen örgütlenmenin sınırlarını fark etme konusunda gecikti. Bölgeye gönderdiği üst düzey yetkililerin öldürülmesi veya kaçırılması bu küçük isyanın ülkenin dört bir yanından destek bulmasına neden oldu.

Genç bir subay olan Enver Bey, Selanik’ten İstanbul'a gönderdiği telgrafta tek taraflı olarak Meşrutiyet ilan ettiğini İstanbul'a bildirdi. Bu telgraf, yurdun dört bir yanından gelen başka telgraflarla destek buldu. Sultan Abdülhamid örgütlü ve organize bir yapı ile karşı karşıya olduğunu anladığında iş işten çoktan geçmişti. Sultan Abdülhamid devletin daha büyük bir zayiata uğramaması ve karışıklığın bir an önce son bulması için isyancı genç subayların meşrutiyet taleplerini kabul ettiğini bildirdi.

 Enver Bey (solda) ve Resneli Niyazi Bey. Enver Bey, II. Abdülhamid'in meşrutiyeti ilan etmesi için 12 Haziran 1908'de Selânik'in Vardar kapısından çıkarak Manastır'a doğru yönelmiştir.
Enver Bey (solda) ve Resneli Niyazi Bey. Enver Bey, II. Abdülhamid'in meşrutiyeti ilan etmesi için 12 Haziran 1908'de Selânik'in Vardar kapısından çıkarak Manastır'a doğru yönelmiştir.

Osmanlı başkentinde yaşanan bu hareketli gelişmeleri yakından takip eden bir odak daha vardı. O da Trablusgarp bölgesinde oluşturduğu iktisadi ve kültürel hegemonya ile bölgeyi arka bahçesi olarak gören İtalyanlardı. Bu gelişmelerden sonra İtalyanlar Trablusgarp üzerindeki baskı ve gücünü artırarak İstanbul ile olan ilişkileri iyice zayıflatmak adına harekete geçtiler. Fakat bölgede hala çekindikleri güç tam anlamıyla Osmanlılar değil, Fransızlardı. Fransızlar ise ellerindeki bölgeleri riske atmamak için İtalyanların Trablusgarp üzerindeki siyasi emellerine karışmamayı tercih etti. Artık İtalyanlar ile Trablusgarp arasında yalnızca Osmanlılar kalmıştı.

  • 1908 yılında ilan edilen Meşrutiyet’ten sonra kendi iç siyasetindeki sorunları bir türlü aşamamış Osmanlı Devleti’nde meclis ve Bab-ı Ali sürekli olarak bir gerilim halindeydi. İngilizlerin de İtalyanların Trablusgarp üzerindeki haklarını meşru gören bir açıklama yapmasından sonra işgal hazırlıklarına başlayan İtalyanlar için yalnızca bir sebep bulmak gerekiyordu. Bu konuda ciddi bir gerekçe üretilemeyince Osmanlı Devleti’ne Trablusgarp’ta yaşayan İtalyanların kötü muameleye uğradığını iddia eden sert bir nota verildi.

Trablusgarp’ın sembolik anlamı

1911 yılı Ekim ayı ortalarında Osmanlı idarecileri İtalyanların Trablusgarp’ı işgal etmeye hazırlandığını ancak idrak etti. Fakat nasıl bir tepki verileceği konusunda ciddi bir kafa karışıklığı söz konusuydu. Bölge Afrika'daki son vatan toprağıydı; ama daha önemlisi Arap coğrafyası başta olmak üzere birçok halk Osmanlı idaresinin bir vatan toprağını kolayca terk etmesini müspet karşılamayacaktı.

İtalyan askerleri Trablus'a yapılan çıkartma sırasında. Ekim, 1911.
İtalyan askerleri Trablus'a yapılan çıkartma sırasında. Ekim, 1911.

Meclis çoğunluğunu elinde bulunduran İttihat ve Terakki Partisi’nin genç subayları da anti-emperyalist tutumlarıyla bu sömürgeci devlete karşı sert muhalefet içindeydi. Hükümet, İtalyanlara karşı koyabilecek bir askeri ve ekonomik gücün var olmadığını biliyordu. Fakat bir grup gönüllü subayın İtalyanlara karşı gayrinizami harp teklifini Genelkurmay Başkanlığı kabul etti.

  • Bu subaylar içinde Enver Paşa, Mustafa Kemal, Süleyman Askeri, Kuşçubaşı Eşref, Halil Bey, Fethi Bey gibi ileride Türk siyasal hayatında önemli işlere imza atacak genç isimler vardı.

Molla, tüccar ve öğretmen kılıklarında bu isimler İngiliz idaresi altındaki Mısır ve Fransız idaresindeki Fas yolunu kullanarak bölgeye geçiş yapmaya başladı.

Mustafa Kemal ve Enver Paşa, Trablusgarp'ta.
Mustafa Kemal ve Enver Paşa, Trablusgarp'ta.

Bu gençlerin içinde Enver, Süleyman Askeri ve Kuşçubaşı Eşref’in en önemli özelliği gerilla tarzı çatışma ve baskın yapma konusunda sahip oldukları tecrübelerdi; Enver Paşa, Selanik bölgesinde dağlarda önce çeteleri kovalamış, sonra bizzat kendisi bir isyancı olarak dağa çıkmıştı.

 Teşkilatı Mahsusa fedaileri; Kuşçubaşı Eşref Bey, Ali Çetinkaya ve yaveri Mümtaz Trablusgarp, 1911.
Teşkilatı Mahsusa fedaileri; Kuşçubaşı Eşref Bey, Ali Çetinkaya ve yaveri Mümtaz Trablusgarp, 1911.

Kuşçubaşı Eşref ise özellikle Hicaz bölgesinde uzun yıllar eşkıyalık yapmış; ancak Sultan Abdülhamid’in kendisini affettiğini bildiren irade-i seniyye ile Bursa’da bir çiftliğe yerleştirilebilmişti. Bu iki isim İtalyanlara karşı girişilecek çatışmalarda belirleyici olacaktı.


Hatta bilhassa Kuşçubaşı Eşref’in geliştirdiği baskın yöntemleri ilerleyen yıllarda Ömer Muhtar isyanında da yoğun bir biçimde kullanılacaktı.
İtalyanlara karşı direnişin sembolü Ömer Muhtar. (en solda)
İtalyanlara karşı direnişin sembolü Ömer Muhtar. (en solda)

Enver Paşa bölgedeki durumu 9 Ocak 1912 yılında yazacağı mektupta şöyle anlatacaktır;

  • “Yeniden İtalyan toplarının gümbürtüsünü duyuyorum. Gördükleri her gölgeye, her Araba gelişigüzel ateş açıyorlar. Böylelikle Arapların başlangıçta korktukları bu zararsız topların gürültüsüne alışmalarına yardımcı oluyorlar. İtalyan askerleri korkak ve savaşmak istemiyorlar ve ben kendini feda eden bu zabitlere hayranlık duyuyorum. Topçu kuvvetleri ve piyadeler son savaşta düşmanın kararsızlığını fark ettiler. Muhafız bölüklerini bir gönderiyor, bir geri çekiyorlar. Onları tel örgüyle çevrili siperlerinden çıkmaya ittik. Bize 2 mitralyöz, 30.000 mermi, 250 tüfek ve 25 kasa havan topu mermisiyle 2 top ve 10 katır bıraktılar. Bu 10 katıra mitralyözler için ihtiyacım vardı doğrusu. 15 ölü verdik, 20 de yaralı var.”
Trablus yakınlarındaki İtalyan bataryaları.
Trablus yakınlarındaki İtalyan bataryaları.

İtalyanlar tatile gelmişti karşılarında cihad için gelmiş Senusileri buldular

İtalyanlar gerekli koşullar sağlanıp da bölgeyi işgal etmeye karar verdiğinde herhangi bir zorlukla karşılaşacağını düşünmemişti. Bu yüzden ilk etapta yapılan askeri çıkarmalar tören havası içinde bir şov şeklini almıştı. Gönderilen zırhlı birlikler ve askeri taburlar bir zorluk beklenmeyecek şekilde seçilmişti.

Osmanlı güçlerine ateş eden İtalyan birlikleri. Trablus 1911.
Osmanlı güçlerine ateş eden İtalyan birlikleri. Trablus 1911.

Trablusgarp içlerine doğru ilerleme başladığında İtalyan askerleri karşılarında Türk subaylarının emri altında örgütlenmiş yerel halkın sert direnişini buldu.

  • Yerel mücadelede Osmanlı’nın yanında yer alan Senusiler İtalyanların aksine direnişi yalnızca bir vatan savunması olarak değil, ayrıca dini bir mücadele olarak görüyordu.
Trablus'ta bir Senusi alayı.
Trablus'ta bir Senusi alayı.

Bu yüzden Trablusgarp isteksiz askerlerden oluşan bir işgal gücüne karşı kutsal bir savaş veren birliklerin mücadele sahasına dönüştü.

Mustafa Kemal, Osmanlı subayı ve Libyalı mücahitler.
Mustafa Kemal, Osmanlı subayı ve Libyalı mücahitler.

Arıca direnişte Şeyh Salih Tunusi ve Cezayirli Emir Ali Paşa gibi isimlerin bulunması Trablusgarp direnişinin Cezayir ve Tunus gibi bölgelerde de heyecan duyulmasına sebep oldu. Trablusgarp cephesi Irak’tan Sudan’a Cezayir’den Tunus’a ve Anadolu’ya kadar uzanan bir bölgeden gelen gönüllü askerlerin mücadelesine sahne oluyordu. Hatta Sudan’dan gelen Musa isimli siyahi bir gönüllü savaşta öylesine yararlılık göstermişti ki Milli Cephe komutanı Kuşçubaşı Eşref bu ismi emir eri olarak yanına alacaktı.

Direnişçiler karşı saldırıya geçiyor

İtalyanlar yaklaşık 34 bin kişilik bir kuvvetle Trablusgarp içlerinde ilerleyişine başladı. Senusi liderlerinden Ahmet Şerif’in başını çektiği kuvvetler kısa sürede Enver Bey’in komutasında on binlerce kişiye ulaştı. İtalyanlar Bingazi banliyölerinde kontrolü sağlamakta zorlanırken Derne’de Kuşçubaşı Eşref’in komutanlığındaki birlikler işgal ordularının ilerleyişini durdurmuştu.

Enver Paşa (solda) komutasındaki Senûsî Tarikatı üyeleri İtalyanlara karşı sert direniş göstermiştir.
Enver Paşa (solda) komutasındaki Senûsî Tarikatı üyeleri İtalyanlara karşı sert direniş göstermiştir.

Büyük bir şok yaşayan düşmanın kendisine gelmesini beklemek istemeyen Enver Paşa 11 ve 12 Şubat 1912 yılında Derne Vadisi ve Bingazi’nin düşmandan kurtarılması için saldırı emri verdi. İtalyanlar, büyük zayiatlar verdiği bu saldırıları çok zor da olsa durdurmayı başarmıştı; ama Derne vadisi ve Bingazi’de saplanıp kalmıştı. Ayrıca gece baskınlarında İtalyanlara büyük kayıplar veriliyor, İtalyan ordusu büyük bir kibirle girdiği Trablusgarp’ta hareket edemez hale getirilmişti.

Bingazi'yi bombalayan İtalyan bataryaları.
Bingazi'yi bombalayan İtalyan bataryaları.

İtalya, Trablusgarp stratejisini değiştiriyor

İtalyanlar ilk şoku atlattıktan sonra Trablusgarp komutanı General Caneva’yı görevden aldı. Fakat bu da İtalyan ordusunun durumunu değiştirmedi; ama savaş bölgesinden çok uzakta yaşanan gelişmeler direnişin kaderini değiştirecekti.

İtalyanlar İstanbul’u işgal etmek tehdidiyle bölgeye savaş gemileri göndermiş ve On İki Ada’yı işgal etmişti. Balkanlar’da patlak verecek bir savaştan çekinen Osmanlı hükümeti, İtalyanlarla 18 Ekim 1912 yılında Uşi Antlaşmasını imzaladı. Buna göre İtalyanlar On İki Ada’dan çekilecek ve Osmanlı Sultan’ı Trablusgarp'ta halife olarak tanınacaktı. Osmanlı’da buna karşılık bölgedeki subaylarını geri çağıracaktı.

Uşi Anlaşması için Osmanlı ve İtalyan delegeler: (soldan sağa) Pietro Bertolini, Mehmet Nabi Bey, Guido Fusinato, Rumbeyoğlu Fareddin, Giuseppe Volpi.
Uşi Anlaşması için Osmanlı ve İtalyan delegeler: (soldan sağa) Pietro Bertolini, Mehmet Nabi Bey, Guido Fusinato, Rumbeyoğlu Fareddin, Giuseppe Volpi.

Osmanlı askerleri geri çekilmişti; ama bu subaylar ve Senusi lider Ahmed Şerif’in başlattığı direniş yalnızca Trablusgarp’ta değil; 700 kilometrelik bir alanda Tunus’tan Libya’ya kadar güçlü bir direniş hattı oluşturmuştu.

Ahmed Şerif.
Ahmed Şerif.

Bu hat, 1914 yılında başlayacak Birinci Dünya Savaşı’nda çok daha güçlü bir direnişe sahne olacaktı. Yani Uşi Antlaşması ile sanıldığının aksine direnişi Osmanlı için bitmemişti. Aksine Ahmed Şerif öncülüğünde bu direniş büyüyecek hatta İngilizlere karşı Mısır üzerine dahi büyük bir harekât başlatacaktı.

Direnişi merkezden gelen emirle terk etmek zorunda kalan Enver Paşa bir mektubunda şunları söylecekti;

"Harbiye nazırından düşmanlığa son vermemi emreden ve bana sultanın anlaşmayı imzaladığını bildiren bir telgraf geldi. Düşüncelerimi tahmin edersiniz. Bir an ne yaptığımızı düşünün kadınlarıyla, çocuklarıyla bir yıl boyunca başarıyla savaşmış olan bu yiğit insanları düşmanın kollarına bırakıyoruz. Onlara ana vatanın yardıma geleceğine dair söz verip, savaşmayı öğütleyen ben, şimdi tarif edilmez zorluklar içine dalıyorum. Bu memleketi terk edecek durumda değilim ye memleketimin öbür yarısının bana ihtiyacı var. Burada iyi çalıştık, ama yeni iktidar partisi her şeyi ezdi. Böylece utanç verici bir sulhu kabul ettik."

  • Trablusgarp Cephesi, Anadolu, Libya, Fas, Cezayir ve Mısırlı Müslümanlara işgalci güçlere karşı direnmeyi öğreten bir mektep olarak tarihe geçecekti.