Sudan'da katliamlar işleyen HDK'nin arkasındaki general "Hâmidetî" kimdir?

Sudan’da orduya karşı silahlı mücadele yürüten, özellikle Darfur başta olmak üzere ülkenin farklı bölgelerinde sivillere yönelik katliamlarla suçlanan Hızlı Destek Kuvvetleri (HDK) ve lideri Muhammed Hamdan Dagalu (Hâmidetî), son yıllarda çatışmalardaki rolleri nedeniyle uluslararası tartışmaların merkezinde bulunuyor.

Mütevazı bir kökene sahip Dagalu, 1974 veya 1975 doğumluydu; kırsal kesimden gelen birçok kişi gibi, doğum tarihi ve yeri kayıt altına alınmamıştı.

Sudan'ın batısındaki Darfur bölgesinde yaşayan ve deve çobanlığı yapan Arap kökenli Rizeygat topluluğunun Mahariya kesiminden geliyor.

İlkokul eğitimini yarıda bırakıp herhangi bir askerî okulda eğitim görmeyen Dagalu, Sudan ve Çad'ın bazı bölgelerinde faaliyet gösteren Cancavîd milislerine katıldı.

Yirmili yaşlarında kabilesinin kontrolündeki bölgelerde ticarî konvoyları haydutlardan korumanın yanı sıra ağırlıklı olarak Libya, Mali ve Çad arasında deve ticaretiyle uğraştı.

2003’te Sudan’ın başkenti Hartum’daki merkezî hükümete isyan bayrağı açan kabileler, kısa süre içinde iç savaşa dönüşecek olan ayaklanmayı başlattığında, Muhammed Hamîdetî de emrindeki silahlı gençlerle birlikte çatışmalara katıldı. Darfur’da Sudan düzenli ordusundan daha fazla etkinlik kazanan bu grup, kendilerine “Cancavîd” denilen milis güçlerinden oluşuyordu.

Dönemin Cumhurbaşkanı Ömer Beşîr, 2003'te Darfur'da patlak veren iç savaşta bölge yerlisi olduğu için Dagalu'nun mensup bulunduğu Cancavîd milislerinden destek aldı.

• “Cancavîd” kelimesinin kökenine ve anlamına dair üç temel izah var. Bunlardan birincisine göre, Cancavîdler, Çad kökenli yağmacı ve soyguncu bir grup; isimleri de yetiştikleri bölgeden geliyor. İkinci açıklama, ismin Hâmid Cancavîd isimli Darfurlu bir eşkıya başından geldiğini gösteriyor. Ve son olarak da –en yaygın atıf bu– Cancavîd kelimesinin, “atlı ve silahlı birlik” anlamında yerel bir sözcükten türetildiği düşünülüyor.

Beşîr'in Dagalu'nun kuzeni Cancavîd lideri Musa Hilal ile arasının bozulması, onu milis gücün liderliğine taşıdı. Dagalu, Beşîr'in dikkatini çekerek alaylı olmasına rağmen orgeneralliğe kadar terfi ettirildi.

Cancavîdler, çok sayıda savaş ve insanlık suçuna imza attı

Darfur'daki çatışmada sivillere yönelik cinayet, tecavüz ve işkence de dâhil olmak üzere savaş suçları işlemekle suçlanan Cancavîd milisleri, 2013'te yaklaşık 5 bin üye ile Dagalu liderliğinde İstihbarat Teşkilatına bağlı olarak resmî hüviyet kazandı.

Dagalu, Darfur ve Kurdufan bölgelerinde kontrol ettiği altın madenleri sayesinde ülkenin en zenginlerinden biri oldu.

Siyasî aktör

Dagalo, yıllar içinde hem bölgede hem de uluslararası alanda güçlü bağlar kurdu.

Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri ile ittifak kurarak Yemen'de İran yanlısı Hûsî isyancılarla savaşmak üzere HDK güçlerini gönderdi.

Yemen ve Libya'daki olaylarda önemli rol oynayan Dagalu,Rusya ve Birleşik Arap Emirlikleri(BAE) ile yakın ilişkiler kurdu.

Yurt dışında çok sayıda devlet başkanı ve liderle bir araya gelen Dagalu, 2019'da daha siyasî bir rol üstlenmesinin ardından destek ve yardım projeleri ve yerel kabile liderlerini saflarına çekerek halka yakın portre çizmeye çalıştı.

Rusya lideri Vladimir Putin, 24 Şubat 2022'de Ukrayna'ya operasyon emrini verdiği gün Dagalu'yu Moskova’da kabul etti.

Ayrıca Dagalu, Avrupa Birliği'nden, Afrika ülkelerinden düzensiz göç yollarını kontrol ettiği ve bunu önlediği için de destek alıyordu.

Paralel ordu

Dagalu'nun HDK'si, başlarda dönemin Cumhurbaşkanı Beşîr ve ordunun desteği, sonrasında da malî ve siyasî gücünün artmasıyla düzenli orduya paralel ordu haline geldi.

Orduyla çatışmaların başladığı Nisan 2023'te Dagalu’nun emrindeki HDK'nin asker sayısının 100 bin civarında olduğu tahmin ediliyor.

Dagalu, eski Sudan Cumhurbaşkanı Ömer Beşîr'in 2018'de başlayan rejim karşıtı ve demokrasi yanlısı gösterilerde desteğini istemesi üzerine güçlerini başkent Hartum'a sevk etti.

Beşîr ile yolların ayrılması

Zaman içinde Sudan’da “ordu içinde ordu”ya dönüşen Hızlı Destek Kuvvetleri, 11 Nisan 2019’da Ömer Beşîr’in devrildiği askerî darbeye de aktif biçimde katıldı.

• Uzun süredir Beşîr'in müttefiki olan ve onun iktidarından büyük çıkarlar elde eden Dagalo, 2019'da patlak veren ayaklanmada cumhurbaşkanını devirme sürecine katılarak yaklaşık 30 yıllık iktidarına son verdi.

Dagalu, Nisan 2019'da ülkeyi yönetmek için kurulan Geçici Askerî Konsey ve Ağustos 2019'da asker-sivil ortaklığında devlet başkanlığı yetkilerini ele alan Egemenlik Konseyi'nde ikinci adam pozisyonunu korudu.

HDK güçleri, 2019'da ordunun başkentteki genel karargâhı önünde demokrasi yanlısı protestocuların dağıtıldığı olaylarda 100'den fazla kişiyi öldürmekle suçlanıyor.

Kendisine paralel gücün varlığını kabul etmeyen Sudan ordusu, 2022'de HDK'yi orduya entegre etmeye karar verdi.

Ülkenin resmî yöneticisi Egemenlik Konseyi Başkanı Orgeneral Abdulfettah Burhan, ordunun, 5 Aralık 2022'de sivil güçler ve silahlı hareketlerle imzalanan çerçeve anlaşmayı "milis güç olan HDK’nin orduya entegre edilmesi" şartıyla desteklediğini belirtti.

Entegrasyon konusundaki anlaşmazlık

Burhan komutasındaki ordu, HDK'nin entegrasyonunun 2 yılda yapılmasını öngörüyorken Dagalu ve HDK ise entegrasyonun 10 yılda yapılmasını istedi.

İki tarafın uzlaşmaya varamaması üzerine 13 Nisan 2023'te Hartum'dan yaklaşık 350 kilometre uzaklıktaki Merevi şehrindeki havalimanı ve askerî üssün yakınına çok büyük bir birlik sevk eden HDK, orduya ait savaş uçaklarının rolünü etkisiz hale getirmek istedi.

Ülkenin büyük ölçüde tahrip olmasına yol açan ve 15 Nisan 2023'ten bu yana süren çatışmalarda HDK, işgal ettiği başkent Hartum, ülkenin orta kesimlerindeki Cezire ve Sinnar eyaletlerinden yoğun ve yaklaşık 2 yıl süren çatışmaların ardından çıkarıldı.

Ülkenin batısındaki Darfur bölgesinde etkili olan HDK, 2023'ün sonbaharında bölgenin 5 eyaletinden 4'ünü aldı.

Etnik temizlik ve katliam

HDK'nin, Ekim 2023'te Batı Darfur eyaletinin Cuneyne şehrinde Masalit kabilesine yönelik "katliam" yaptığı ve eyaletin valisi dâhil binlerce kişiyi öldürdüğü haberleri gündemden uzun zamandır düşmüyor.

Mayıs 2024'ten beri Darfur bölgesinin tamamının merkezi ve Kuzey Darfur eyaletinin başkenti Faşir şehrini kuşatan HDK, şehri almak için 267'den fazla saldırı düzenledi.

HDK'nin, 26 Ekim'de girmeyi başardığı Faşir'de çok sayıda silahsız kişiyi öldürüp işkence ettiği anlar, HDK mensuplarının paylaştığı videolara yansıdı.

Ölü sayısının binlerle ifade edildiği Faşir'den 3 günde 30 binden fazla kişi yerinden oldu.

UCM'den Beşir'e suçlama, Dagalu'ya görmezlik

Başta Ömer Beşîr ve hükümetteki bazı isimler hakkında Darfur’da insanlık suçu işledikleri gerekçesiyle 2009'da Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde (UCM) Cancavîd milislerinin işlediği öne sürülen suçlardan dolayı soykırım suçlamalarıyla dava açıldı.

UCM, 6 Ekim 2025'te Darfur bölgesinde savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar işledikleri gerekçesiyle yargılanan Cancavîd milislerinin üst düzey liderlerinden Ali Muhammed Ali Abd-Al-Rahman'ı suçlu bulduğunu bildirdi.

Bu karar, Darfur’da 2003’te başlayan çatışmalarda işlenen suçlarla ilgili ilk mahkumiyet anlamına geliyor. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin UCM'ye soruşturulmak üzere sevk ettiği dosyada verilen ilk mahkumiyet olma özelliğini taşıyor. Cezanın ne olacağı ise daha sonra açıklanacak.

Devrik Cumhurbaşkanı Ömer Beşîr ve dönemin diğer üst düzey Sudanlı yetkilileri, mahkeme tarafından “soykırım” ve “insanlığa karşı suçlarla” itham ediliyor ancak insan hakları örgütlerinin, son yıllarda komuta ettiği güçlerin ihlalleriyle ilişkilendirdiği Muhammed Hamdan Dagalu (Hâmidetî) hakkında şu ana kadar herhangi bir suçlama yöneltilmedi.